સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલાઇટિસ: કારણો, લક્ષણો, સારવાર, ફિઝિયોથેરાપી

🩺 સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલાઇટિસ: સંપૂર્ણ માર્ગદર્શિકા

સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલાઇટિસ (Cervical Spondylitis)

સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલાઇટિસ (Cervical Spondylitis) એ ગરદનના મણકા અને ડિસ્કની ઘસારો અને નબળાઈ સંબંધિત એક સામાન્ય સ્થિતિ છે, જે વધતી ઉંમર સાથે વધુ જોવા મળે છે. તેને ગરદનનો સંધિવા (આર્થરાઇટિસ) અથવા સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલોસિસ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

---

🧐 કારણો (Causes)

સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલાઇટિસનું મુખ્ય કારણ ગરદનના મણકા અને તેમની વચ્ચેની ડિસ્કમાં સમય જતાં આવતા ઘસારા અને વય-સંબંધિત ફેરફારો છે.

• ડિસ્કનો ઘસારો (Degenerative Disc Disease): ઉંમર વધતા ગરદનના મણકા વચ્ચેની ડિસ્ક (જે ગાદી જેવું કામ કરે છે) સુકાઈ જાય છે, સંકોચાય છે અને કડક બની જાય છે, જેનાથી મણકા વચ્ચે ઘર્ષણ વધે છે.

• હાડકાના સ્પર્સ (Bone Spurs/Osteophytes): શરીર ઘસારાને સરભર કરવા માટે મણકાની કિનારીઓ પર વધારાના હાડકાં (સ્પર્સ) બનાવવાનો પ્રયાસ કરે છે, જે ચેતા (nerves) પર દબાણ લાવી શકે છે.

• અસ્થિવા (Osteoarthritis): ગરદનના મણકાના સાંધામાં આવેલો ઘસારો.

• ઇજા (Injury): ગરદનને અગાઉ થયેલી ઈજા, જેમ કે અકસ્માત.

• નબળી મુદ્રા (Poor Posture): લાંબા સમય સુધી ગરદનને અયોગ્ય સ્થિતિમાં રાખવી (દા.ત., મોબાઇલ કે કમ્પ્યુટર પર ઝૂકીને કામ કરવું).

• વ્યવસાયિક જોખમો (Occupational Risks): એવું કામ જેમાં લાંબા સમય સુધી ગરદનને ઉપર કે નીચે જોવાની જરૂર પડે અથવા ભારે વજન ઉપાડવું પડે.

• જિનેટિક્સ (Genetics): કૌટુંબિક ઇતિહાસ.

---

🤒 લક્ષણો (Symptoms)

ઘણી વ્યક્તિઓમાં કોઈ લક્ષણો દેખાતા નથી, પરંતુ જ્યારે લક્ષણો દેખાય છે, ત્યારે તે આ મુજબ હોઈ શકે છે:

• ગરદનનો દુખાવો અને જકડાઈ જવું: ગરદનમાં હળવો કે ગંભીર દુખાવો, ખાસ કરીને હલનચલન દરમિયાન.

• ગરદન ફેરવવામાં તકલીફ: ગરદન ફેરવવાની ક્ષમતામાં ઘટાડો.

• ખભા કે હાથમાં દુખાવો (Radiculopathy): ચેતા પર દબાણ આવવાને કારણે દુખાવો ખભા, હાથ અને આંગળીઓ સુધી ફેલાય છે.

• હાથમાં નિષ્ક્રિયતા અને કળતર (Numbness and Tingling): હાથ, ખભા કે આંગળીઓમાં કળતર કે સનસનાટીનો અનુભવ.

• હાથ અને પગમાં નબળાઈ: સ્નાયુઓની નબળાઈ.

• ચાલવામાં મુશ્કેલી અને સંતુલન ગુમાવવું (Myelopathy): જો કરોડરજ્જુ પર દબાણ આવે તો.

• માથાનો દુખાવો: માથાના પાછળના ભાગથી શરૂ થઈને આગળ વધે છે.

• ગરદન હલાવતા અવાજ આવવો: 'કટકટ' કે 'ચચકચ' જેવો અવાજ.

---

🔬 નિદાન (Diagnosis)

ડૉક્ટર શારીરિક તપાસ અને અમુક પરીક્ષણો દ્વારા નિદાન કરે છે:

1. શારીરિક તપાસ (Physical Examination): ડૉક્ટર ગરદનની હલનચલન, સ્નાયુઓની શક્તિ, રીફ્લેક્સ (Reflexes) અને સંવેદના (Sensation) તપાસે છે.

2. ઇમેજિંગ ટેસ્ટ (Imaging Tests):

   • એક્સ-રે (X-Ray): મણકાના સ્પર્સ, ડિસ્કના ઘસારાની નિશાનીઓ અને મણકાની ગોઠવણી તપાસવા.

   • એમઆરઆઈ (MRI): કરોડરજ્જુ અને ચેતા પર દબાણ, ડિસ્કને લગતી સમસ્યાઓ કે અસ્થિબંધનની સ્થિતિ (ligaments) જોવા માટે સૌથી ઉપયોગી.

   • સીટી સ્કેન (CT Scan): હાડકાના બંધારણની વધુ વિગતવાર માહિતી માટે.

3. નર્વ ફંક્શન ટેસ્ટ (Nerve Function Tests):

   • ઇલેક્ટ્રોમાયોગ્રાફી (EMG): સ્નાયુઓની વીજળીક પ્રવૃત્તિ અને ચેતાના કાર્યને માપવા માટે.

   • નર્વ કન્ડક્શન વેલોસિટી (NCV): ચેતામાંથી વિદ્યુત સંકેતો કેટલી ઝડપથી પ્રવાસ કરે છે તે માપવા માટે.

---

💊 સારવાર (Treatment)

મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં, સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલાઇટિસની સારવાર બિન-સર્જિકલ હોય છે અને લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

1. દવાઓ (Medications)

• નોન-સ્ટીરોઇડલ એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી દવાઓ (NSAIDs): જેમ કે આઇબુપ્રોફેન, સોજો અને દુખાવો ઘટાડવા.

• સ્નાયુ રિલેક્સન્ટ્સ (Muscle Relaxants): ગરદનના સ્નાયુઓના ખેંચાણ (spasms) માં રાહત આપવા.

• કિડનીની દવાઓ (Anti-Seizure Medications): ચેતાના દુખાવામાં રાહત આપવા.

• કોર્ટિકોસ્ટેરોઇડ ઇન્જેક્શન (Steroid Injections): તીવ્ર દુખાવો અને સોજો ઘટાડવા માટે સીધા અસરગ્રસ્ત વિસ્તારમાં આપવામાં આવે છે.

2. અન્ય બિન-સર્જિકલ સારવાર

• આરામ (Rest): તીવ્ર દુખાવા દરમિયાન ગરદનને આરામ આપવો.

• ગરમ/ઠંડા શેક (Heat/Cold Packs): સ્નાયુઓને આરામ આપવા અને દુખાવો ઘટાડવા માટે.

• સોફ્ટ સર્વાઇકલ કોલર (Soft Cervical Collar): ટૂંકા સમય માટે ગરદનને ટેકો આપવા, પરંતુ લાંબા સમય સુધી પહેરવાથી સ્નાયુઓ નબળા પડી શકે છે.

3. સર્જરી (Surgery)

જો બિન-સર્જિકલ સારવાર નિષ્ફળ જાય અથવા કરોડરજ્જુ/ચેતા પર ગંભીર દબાણ હોય (જેનાથી નબળાઈ, સંતુલન ગુમાવવું અથવા મૂત્રાશય/આંતરડા પરનો કંટ્રોલ ગુમાવવો) તો સર્જરી જરૂરી બની શકે છે. સર્જરીનો હેતુ ચેતા કે કરોડરજ્જુ પરનું દબાણ દૂર કરવાનો છે.

---

🤸 ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy)

ફિઝિયોથેરાપી એ સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલાઇટિસની સારવારનો મુખ્ય ભાગ છે.

• વ્યાયામ (Exercises):

  • ખેંચાણ (Stretching): ગરદન અને ખભાના સ્નાયુઓને લચીલા (flexible) બનાવવા.

  • મજબૂત બનાવવું (Strengthening): ગરદન અને ખભાના સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા, જે ગરદનને વધુ સારી રીતે ટેકો આપે છે.

  • રેન્જ ઓફ મોશન (Range of Motion): ગરદનની હલનચલન સુધારવા માટેની કસરતો.

• ટ્રેક્શન (Traction): ગરદનને હળવેથી ખેંચીને મણકા વચ્ચે જગ્યા બનાવવી, જેનાથી ચેતા પરનું દબાણ ઘટે છે.

• પોશ્ચરલ તાલીમ (Postural Training): યોગ્ય મુદ્રા જાળવવાનું શીખવવું, ખાસ કરીને કામ કરતી વખતે.

---

✅ નિવારણ (Prevention)

મોટા ભાગે ઘસારો ઉંમર સાથે સંકળાયેલો હોવાથી તેને સંપૂર્ણપણે અટકાવવો મુશ્કેલ છે, પરંતુ લક્ષણોની તીવ્રતા ઘટાડી શકાય છે.

• યોગ્ય મુદ્રા (Maintain Good Posture): બેસતી વખતે, ઊભા રહેતી વખતે અને ઊંઘતી વખતે ગરદનને સીધી રાખો.

  • ખાસ કરીને કમ્પ્યુટર પર કામ કરતી વખતે મોનિટરને આંખના સ્તર પર રાખો.

  • ફોનનો ઉપયોગ કરતી વખતે ગરદન નમાવવાને બદલે ફોનને આંખના સ્તર સુધી લાવો.

• નિયમિત કસરત (Regular Exercise): ગરદન અને ખભાના સ્નાયુઓને નિયમિતપણે મજબૂત અને લચીલા રાખો.

• ધુમ્રપાન ટાળો (Avoid Smoking): ધુમ્રપાન ડિસ્ક ડિજનરેશન (ઘસારો) ને ઝડપી બનાવી શકે છે.

• સમયાંતરે વિરામ (Take Breaks): જો તમે લાંબા સમય સુધી એક જ સ્થિતિમાં બેસીને કામ કરતા હો, તો દર 30-60 મિનિટે ઊભા થઈને ગરદન અને ખભાને હળવાશ આપો.

• યોગ્ય ઓશીકું (Use Proper Pillow): ઊંઘતી વખતે ગરદનને યોગ્ય ટેકો મળે તેવું ઓશીકું વાપરો.

જો તમને ગરદનમાં સતત દુખાવો, હાથ-પગમાં નબળાઈ કે નિષ્ક્રિયતાનો અનુભવ થાય તો તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ જરૂરી છે.