સ્ટ્રોક

 ⭐ સ્ટ્રોક (Stroke) શું છે?

સ્ટ્રોક

સ્ટ્રોક, જેને સામાન્ય ભાષામાં બ્રેઇન એટેક પણ કહેવામાં આવે છે, તે એક ગંભીર તબીબી સ્થિતિ છે જે ત્યારે થાય છે જ્યારે મગજના કોઈ ભાગમાં લોહીનો પુરવઠો અટકી જાય છે અથવા ગંભીર રીતે ઘટી જાય છે.

આ સ્થિતિમાં, મગજના કોષોને કાર્ય કરવા માટે જરૂરી ઓક્સિજન અને પોષક તત્વો મળતા નથી. લોહીનો પ્રવાહ થોડા જ સમય માટે અટકવાથી મગજના કોષો મૃત્યુ પામવાનું શરૂ કરી દે છે, જેના પરિણામે મગજની કાર્યક્ષમતાને નુકસાન થાય છે. મગજનો જે ભાગ અસરગ્રસ્ત થાય છે તેના દ્વારા નિયંત્રિત થતા કાર્યો (જેમ કે હલનચલન, બોલવું, વિચારવું) પર તેની અસર પડે છે.

---

સ્ટ્રોકના મુખ્ય પ્રકારો

સ્ટ્રોક મુખ્યત્વે બે પ્રકારના હોય છે:

1. ઇસ્કેમિક સ્ટ્રોક (Ischemic Stroke):

   • આ સ્ટ્રોકનો સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે (લગભગ 80-85% કેસ).

   • તે ત્યારે થાય છે જ્યારે મગજની રક્તવાહિનીઓમાં લોહીનો ગંઠાઈ જવાથી (બ્લૉકેજ) અવરોધ આવે છે, જેના કારણે મગજના તે ભાગમાં લોહીનો પ્રવાહ બંધ થઈ જાય છે.

2. હેમરેજિક સ્ટ્રોક (Hemorrhagic Stroke):

   • આ સ્ટ્રોક ત્યારે થાય છે જ્યારે મગજની કોઈ રક્તવાહિની ફાટી જાય છે અથવા લીક થાય છે, જેના પરિણામે મગજમાં રક્તસ્રાવ (બ્લીડિંગ) થાય છે.

   • આ રક્તસ્રાવ મગજના કોષો પર દબાણ લાવે છે અને તેમને નુકસાન પહોંચાડે છે.

3. ટ્રાન્ઝિયન્ટ ઇસ્કેમિક એટેક (TIA) - મિનિ-સ્ટ્રોક:

   • આમાં લોહીનો પુરવઠો ટૂંકા સમય માટે અવરોધાય છે (સામાન્ય રીતે થોડી મિનિટોથી કલાકો સુધી) અને લક્ષણો 24 કલાકની અંદર સંપૂર્ણપણે દૂર થઈ જાય છે.

   • TIA એ ભવિષ્યમાં સંપૂર્ણ સ્ટ્રોક થવાની ગંભીર ચેતવણી છે અને તેને ક્યારેય અવગણવો ન જોઈએ.

---

સ્ટ્રોકના મુખ્ય લક્ષણો

સ્ટ્રોકના લક્ષણો શરીરના તે ભાગોને અસર કરે છે જેને મગજનો નુકસાન પામેલો ભાગ નિયંત્રિત કરે છે. મુખ્ય લક્ષણોને યાદ રાખવા માટે F.A.S.T. (ફેસ, આર્મ્સ, સ્પીચ, ટાઇમ) પદ્ધતિ સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.

૧. F - Face (ચહેરો)

• ચહેરાની અસમપ્રમાણતા (Facial Droop): ચહેરાનો એક ભાગ અચાનક ઢળી જાય અથવા લબડી જાય.

• સ્મિત કરવામાં મુશ્કેલી: વ્યક્તિને સ્મિત કરવા માટે કહેવામાં આવે ત્યારે મોંનો એક ખૂણો નીચે ઢળતો જણાય.

• આંખ બંધ કરવામાં મુશ્કેલી: અસરગ્રસ્ત બાજુની આંખ સંપૂર્ણપણે બંધ ન થઈ શકે.

૨. A - Arms (હાથ)

• નબળાઈ અથવા નિષ્ક્રિયતા (Weakness or Numbness): શરીરના એક ભાગ (સામાન્ય રીતે એક બાજુ) માં અચાનક નબળાઈ, લકવો (Paralysis) અથવા સુન્નતા અનુભવાય.

• હાથ ઊંચા કરવામાં મુશ્કેલી: જો વ્યક્તિને બંને હાથ ખભાના સ્તરે ઊંચા કરવા માટે કહેવામાં આવે, તો અસરગ્રસ્ત હાથ નીચે પડી જાય અથવા તેને ઊંચો કરવામાં મુશ્કેલી પડે. પગ માં પણ આવી જ નબળાઈ જોવા મળી શકે છે.

૩. S - Speech (બોલવું)

• અસ્પષ્ટ વાણી (Slurred Speech / Dysarthria): બોલવામાં અચાનક લથડતી અથવા અસ્પષ્ટતા આવે.

• બોલવામાં મુશ્કેલી (Aphasia): શબ્દો શોધવામાં, વાક્યો બનાવવામાં અથવા બીજાની વાત સમજવામાં અચાનક મુશ્કેલી થવી.

• અર્થહીન વાતો: વ્યક્તિ જે બોલી રહી છે તેનો કોઈ અર્થ ન હોય અથવા તે પૂછેલા પ્રશ્નોનો યોગ્ય જવાબ ન આપી શકે.

૪. T - Time (સમય)

• જો ઉપરોક્ત લક્ષણોમાંથી કોઈપણ લક્ષણ દેખાય, તો સમય બગાડ્યા વિના તાત્કાલિક (999/108) કૉલ કરવો અને દર્દીને હોસ્પિટલમાં પહોંચાડવો. સ્ટ્રોકની સારવાર માટે 'સમય' ખૂબ જ કિંમતી છે.

---

અન્ય, ઓછા સામાન્ય પણ ગંભીર લક્ષણો

F.A.S.T. સિવાયના અન્ય લક્ષણો જે સ્ટ્રોક સૂચવી શકે છે:

• દ્રષ્ટિની સમસ્યાઓ:

  • એક અથવા બંને આંખોમાં અચાનક ઝાંખપ આવી જવી અથવા દ્રષ્ટિ ગુમાવવી.

  • બે વસ્તુઓ દેખાવી (Double Vision).

• સંતુલન અને સંકલન (Coordination) માં મુશ્કેલી:

  • અચાનક ચક્કર આવવા (Vertigo).

  • ચાલવામાં મુશ્કેલી થવી અથવા લથડવું.

  • સંતુલન ગુમાવવું (ખાસ કરીને જો અન્ય લક્ષણો સાથે હોય).

• અચાનક અને ગંભીર માથાનો દુખાવો:

  • કોઈ જાણીતા કારણ વગર અચાનક થતો, અત્યંત તીવ્ર માથાનો દુખાવો (ખાસ કરીને હેમરેજિક સ્ટ્રોકમાં). તેને "થંડરક્લેપ હેડેક" પણ કહેવામાં આવે છે.

• મૂંઝવણ અને ચેતનામાં ફેરફાર:

  • અચાનક મૂંઝવણ થવી, દિશાહીન થઈ જવું.

  • કોઈક વાર બેભાન થઈ જવું (consciousness loss) અથવા જાગૃતતાના સ્તરમાં ઘટાડો થવો.

---

મહત્વપૂર્ણ નોંધ

જો કોઈ લક્ષણ દેખાય, ભલે તે થોડા સમય માટે જ હોય, તો પણ તેને અવગણશો નહીં. TIA (મિનિ-સ્ટ્રોક) ના લક્ષણો પણ ટૂંકા સમયમાં દૂર થઈ જાય છે, પરંતુ તે ભવિષ્યના મોટા સ્ટ્રોકની ચેતવણી છે. સ્ટ્રોકની સારવારમાં, જેટલો જલ્દી દર્દીને હોસ્પિટલમાં પહોંચાડવામાં આવે તેટલી મગજના નુકસાનની શક્યતા ઓછી થાય છે.

સ્ટ્રોકના જોખમી પરિબળો (Risk Factors)

કેટલાક પરિબળો સ્ટ્રોકનું જોખમ વધારી શકે છે:

• નિયંત્રિત કરી શકાય તેવા પરિબળો:

  • હાઈ બ્લડ પ્રેશર (અનિયંત્રિત)

  • હૃદય રોગો (ખાસ કરીને એટ્રિયલ ફાઇબ્રિલેશન - અનિયમિત ધબકારા)

  • ડાયાબિટીસ (મધુપ્રમેહ)

  • ધૂમ્રપાન અને દારૂનું સેવન

  • અયોગ્ય આહાર અને સ્થૂળતા

  • શારીરિક પ્રવૃત્તિનો અભાવ (બેઠાડુ જીવનશૈલી)

• નિયંત્રિત ન કરી શકાય તેવા પરિબળો:

  • વધતી ઉંમર

  • સ્ટ્રોકનો પારિવારિક ઇતિહાસ

  • જાતિ અને લિંગ (પુરુષોમાં જોખમ થોડું વધારે)

---

નિવારણ અને સારવાર

સ્ટ્રોકની તાત્કાલિક સારવારનો મુખ્ય ધ્યેય મગજમાં લોહીનો પ્રવાહ ઝડપથી પુનઃસ્થાપિત કરવાનો અને મગજના નુકસાનને મર્યાદિત કરવાનો હોય છે.

૧. ઇસ્કેમિક સ્ટ્રોકની તાત્કાલિક સારવાર

ઇસ્કેમિક સ્ટ્રોક (જ્યારે લોહીના ગંઠાવાથી અવરોધ આવે) માં, લક્ષણો શરૂ થયા પછી તરત જ (સામાન્ય રીતે ૪.૫ કલાકની અંદર) સારવાર શરૂ કરવી જરૂરી છે.

A. દવાઓ (Medications)

• ઇન્ટ્રાવેનસ થ્રોમ્બોલિસિસ (IV Thrombolysis) - Clot Busters:

  • આ દવા, જેને સામાન્ય રીતે tPA (ટિશ્યુ પ્લાઝમિનોજેન એક્ટિવેટર) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે લોહીના ગંઠાઈને ઓગાળી નાખે છે.

  • સ્ટ્રોક શરૂ થયાના ૪.૫ કલાકની અંદર આ દવા આપવાથી મગજના નુકસાનને નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડી શકાય છે.

  • આ સારવાર માત્ર ત્યારે જ આપી શકાય છે જ્યારે સ્ટ્રોક હેમરેજિક ન હોય (તેનાથી રક્તસ્રાવ વધી શકે છે).

B. એન્ડોવાસ્ક્યુલર પ્રક્રિયાઓ (Endovascular Procedures)

• મિકેનિકલ થ્રોમ્બેક્ટોમી (Mechanical Thrombectomy):

  • આ એક સર્જિકલ પ્રક્રિયા છે જેમાં જાંઘની ધમની દ્વારા કેથેટર (પાતળી ટ્યુબ) મગજની અવરોધિત રક્તવાહિની સુધી પહોંચાડવામાં આવે છે.

  • પછી ગંઠાઈને ખેંચીને બહાર કાઢવામાં આવે છે અથવા ઓગાળી દેવામાં આવે છે.

  • મોટા લોહીના ગંઠાવા માટે આ સારવાર વધુ અસરકારક છે અને લક્ષણો શરૂ થયાના ૨૪ કલાક સુધીના પસંદગીના કેસોમાં પણ કરી શકાય છે.

૨. હેમરેજિક સ્ટ્રોકની તાત્કાલિક સારવાર

હેમરેજિક સ્ટ્રોક (મગજમાં રક્તસ્રાવ) માં સારવારનો હેતુ રક્તસ્રાવ અટકાવવાનો અને મગજ પરના દબાણને ઘટાડવાનો હોય છે.

• દવાઓ: જો દર્દી લોહી પાતળું કરવાની દવાઓ (Blood Thinners) પર હોય, તો ડોકટરો તે દવાની અસરને ઉલટાવવા માટે દવાઓ આપે છે. બ્લડ પ્રેશરને નિયંત્રિત કરવા માટે દવાઓ આપવામાં આવે છે, જેથી રક્તસ્રાવ વધુ ન થાય.

• સર્જરી (Surgery):

  • જો રક્તસ્રાવ મોટો હોય અથવા મગજ પર ગંભીર દબાણ પેદા કરતો હોય, તો સર્જનો મગજમાંથી લોહી દૂર કરવા અને દબાણ ઘટાડવા માટે સર્જરી કરી શકે છે.

  • જો સ્ટ્રોક એન્યુરિઝમ (Aneuryism - રક્તવાહિનીની દિવાલ ફૂલી જવી) ફાટવાને કારણે થયો હોય, તો તેને ક્લિપિંગ (Clipping) અથવા કોઇલિંગ (Coiling) દ્વારા રિપેર કરવામાં આવે છે જેથી ફરી રક્તસ્રાવ ન થાય.

૩. સ્ટ્રોક પછીની સારવાર અને પુનર્વસન (Rehabilitation)

તાત્કાલિક સારવાર પછી, સ્ટ્રોકના કારણે થયેલા નુકસાનમાંથી બહાર આવવા માટે પુનર્વસન (રિહેબિલિટેશન) એ લાંબા ગાળાની સારવારનો મુખ્ય ભાગ છે.

પુનર્વસનનો પ્રકાર	શું કરે છે?
ફિઝિકલ થેરાપી (Physical Therapy)	શરીરની શક્તિ, સંતુલન અને હલનચલન સુધારવા માટે કસરતો કરાવે છે.
ઓક્યુપેશનલ થેરાપી (Occupational Therapy)	રોજિંદા જીવનની પ્રવૃત્તિઓ (જેમ કે ખાવું, કપડાં પહેરવા, લખવું) ફરીથી શીખવામાં મદદ કરે છે.
સ્પીચ થેરાપી (Speech Therapy)	બોલવાની, ભાષા સમજવાની અને ગળવાની મુશ્કેલીઓ (Dysphagia) ને સુધારવામાં મદદ કરે છે.
માનસિક સારવાર (Psychological Support)	સ્ટ્રોક પછી આવતી હતાશા (Depression) અથવા ભાવનાત્મક સમસ્યાઓ માટે કાઉન્સેલિંગ અને સારવાર આપે છે.

૪. પુનરાવર્તન અટકાવવા માટેની દવાઓ

સ્ટ્રોકમાંથી સાજા થયા પછી, ડોકટરો બીજો સ્ટ્રોક ન આવે તે માટે લાંબા ગાળાની દવાઓ ચાલુ રાખે છે:

• એન્ટીપ્લેટલેટ દવાઓ (Antiplatelet Drugs): જેમ કે એસ્પિરિન, જે લોહીના ગંઠાઈને અટકાવે છે.

• એન્ટીકોએગ્યુલન્ટ્સ (Anticoagulants): જો કારણ એટ્રિયલ ફાઇબ્રિલેશન (AFib) હોય, તો ગંઠાઈ જવાનું જોખમ ઘટાડવા માટે આ દવાઓ આપવામાં આવે છે.

• બ્લડ પ્રેશર અને કોલેસ્ટ્રોલની દવાઓ: જોખમી પરિબળોને નિયંત્રિત કરવા માટે.

---

યાદ રાખો: સ્ટ્રોક મેનેજમેન્ટ માટે શ્રેષ્ઠ પરિણામો મેળવવા માટે, લક્ષણો દેખાય કે તરત જ દર્દીને સ્ટ્રોક યુનિટ ધરાવતી હોસ્પિટલમાં લઈ જવો જોઈએ.