ક્ષય રોગ (ટ્યુબરક્યુલોસિસ - T.B.)

ક્ષય રોગ (ટ્યુબરક્યુલોસિસ - T.B.): કારણો, લક્ષણો અને સારવાર

ક્ષય રોગ (Tuberculosis - ટીબી) એ માયકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ નામના બેક્ટેરિયાથી થતો અત્યંત ચેપી રોગ છે. તેને પ્રાચીન કાળમાં યક્ષ્મા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવતો હતો. કોવિડ-19 પછી તે વિશ્વનો બીજો સૌથી ચેપી રોગ છે, જે માનવજાત માટે ગંભીર સ્વાસ્થ્ય જોખમ બની રહ્યો છે.

tuberculosis

🦠 ક્ષય રોગના કારણો અને ફેલાવો

ક્ષય રોગ મુખ્યત્વે ફેફસાં પર હુમલો કરે છે, પરંતુ તે શરીરના અન્ય ભાગો જેમ કે કરોડરજ્જુ, મગજ, કિડની અથવા આંખોને પણ નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.

• બેક્ટેરિયા: આ રોગ માયકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ (Mycobacterium tuberculosis) નામના બેક્ટેરિયાને કારણે થાય છે.

• ફેલાવો: ટીબી હવા દ્વારા ફેલાય છે. જ્યારે સક્રિય ટીબી ધરાવતી વ્યક્તિ ખાંસી, છીંક ખાય, થૂંકે કે વાત કરે છે, ત્યારે આ બેક્ટેરિયા નાના ટીપાં (droplets) દ્વારા હવામાં ભળે છે. જો કોઈ વ્યક્તિ આ દૂષિત હવા શ્વાસમાં લે, તો તેને ચેપ લાગી શકે છે.

💡 લક્ષણો (Symptoms)

ટીબીના લક્ષણો તેના પ્રકાર અને અસરગ્રસ્ત અંગ પર આધાર રાખે છે. સૌથી સામાન્ય લક્ષણો ફેફસાંના ટીબીમાં જોવા મળે છે:

• ત્રણ અઠવાડિયા કે તેથી વધુ સમય સુધી સતત રહેતી ખાંસી

• કફ (ગળફો) સાથે લોહી આવવું

• છાતીમાં દુખાવો

• વજન ઘટવું

• ભૂખ ન લાગવી

• તાવ

• રાત્રે પરસેવો થવો

• અશક્તિ અને થાક

⚠️ ટીબીના જોખમી પરિબળો

કેટલાક લોકોમાં ટીબી થવાનું જોખમ વધુ હોય છે:

• નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ (Immunity) ધરાવતા લોકો (જેમ કે HIV/AIDS, ડાયાબિટીસના દર્દીઓ).

• અપૂરતું પોષણ ધરાવતા લોકો.

• ટીબીના દર્દીના નજીકના સંપર્કમાં રહેતા લોકો.

• ધૂમ્રપાન કરનારાઓ.

🧪 નિદાન (Diagnosis)

ડોક્ટર શારીરિક તપાસ અને લક્ષણોના આધારે શંકા વ્યક્ત કરી શકે છે. નિદાન માટે નીચેના પરીક્ષણો કરવામાં આવે છે:

• છાતીનો એક્સ-રે (Chest X-ray): ફેફસાંમાં થતા ફેરફારો જોવા માટે.

• કફ (ગળફા) ની તપાસ: બેક્ટેરિયાની હાજરી તપાસવા માટે.

• ટીબી ત્વચા પરીક્ષણ (Tuberculin Skin Test - TST) અથવા લોહી પરીક્ષણ (IGRA): ચેપની હાજરી જાણવા.

✅ સારવાર (Treatment)

ટીબી એક ગંભીર ચેપી રોગ છે, પરંતુ તેની યોગ્ય સમયે અને યોગ્ય સારવાર કરવામાં આવે તો તે સંપૂર્ણપણે મટી શકે છે.

• દવાઓ: ટીબીની સારવારમાં એન્ટિબાયોટિક્સ દવાઓનો લાંબો કોર્સ (સામાન્ય રીતે 6 થી 9 મહિના) આપવામાં આવે છે. આ કોર્સ ડોક્ટરના માર્ગદર્શન હેઠળ નિયમિતપણે પૂરો કરવો અત્યંત જરૂરી છે.

• DOTS (Directly Observed Treatment Short-course): ભારત સરકારના રાષ્ટ્રીય ક્ષય રોગ નાબૂદી કાર્યક્રમ હેઠળ દર્દીને દવાઓ નિયમિત મળી રહે અને તે લે તે માટે આ નિરીક્ષણ આધારિત સારવાર પદ્ધતિનો ઉપયોગ થાય છે. ભારતમાં આ સારવાર મફત ઉપલબ્ધ છે.

🛡️ નિવારણ (Prevention)

ક્ષય રોગથી બચવા માટે:

• BCG રસી: બાળકોને BCG (Bacillus Calmette-Guérin) રસી આપવામાં આવે છે, જે તેમને ટીબીના ગંભીર સ્વરૂપો સામે રક્ષણ આપે છે.

• સામાન્ય સ્વચ્છતા: ખાંસી કે છીંક ખાતી વખતે મોં ઢાંકવું.

• સારવાર: જો કોઈને ટીબીનું નિદાન થાય, તો તાત્કાલિક અને સંપૂર્ણ સારવાર લેવી, જેથી રોગનો ફેલાવો અટકે.

ટીબી એક મટાડી શકાય એવો રોગ છે. જો તમને ઉપરોક્તમાંથી કોઈ લક્ષણો દેખાય, તો વિલંબ કર્યા વિના ડોક્ટરની સલાહ લેવી અને સારવાર શરૂ કરવી.

---