ગાંઠિયો વા અથવા વાતરક્ત (Gout) એ એક પ્રકારનો પીડાદાયક સંધિવા (આર્થ્રાઇટિસ) છે, જે લોહીમાં યુરિક એસિડનું પ્રમાણ વધી જવાને કારણે થાય છે. જ્યારે યુરિક એસિડ સાંધામાં ક્રિસ્ટલ (સ્ફટિકો) સ્વરૂપે જમા થાય છે, ત્યારે તે તીવ્ર દુખાવો, સોજો અને બળતરા પેદા કરે છે.
🎯 કારણો (Causes)
ગાંઠિયો વા થવાનું મુખ્ય કારણ લોહીમાં યુરિક એસિડ (Hyperuricemia)નું સતત ઊંચું પ્રમાણ છે. આ યુરિક એસિડ શરીરમાં પ્યુરિન નામના પદાર્થોના તૂટવાથી બને છે.
વધારે યુરિક એસિડનું ઉત્પાદન: શરીર પ્યુરિનવાળા ખોરાકના સેવનને કારણે અથવા ચયાપચયની ખામીને કારણે વધુ યુરિક એસિડ બનાવે છે.
યુરિક એસિડનો ઓછો નિકાલ: મૂત્રપિંડ (કિડની) યુરિક એસિડને પેશાબ દ્વારા પૂરતા પ્રમાણમાં બહાર કાઢી શકતી નથી.
આહાર: રેડ મીટ, સી ફૂડ (દરિયાઈ જીવો), અને પ્યુરિનથી ભરપૂર ખોરાક, તેમજ બીયર અને શુગરવાળા પીણાંનું વધુ સેવન.
વધારે વજન/સ્થૂળતા (Obesity).
અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ: હાઈ બ્લડ પ્રેશર (હાયપરટેન્શન), ડાયાબિટીસ, હૃદયની સમસ્યાઓ.
અમુક દવાઓ: જેમ કે મૂત્રવર્ધક દવાઓ (Diuretics).
પારિવારિક ઇતિહાસ: જો પરિવારમાં કોઈને ગાંઠિયો વા થયો હોય તો જોખમ વધે છે.
ઉંમર અને જાતિ: પુરુષોમાં સ્ત્રીઓ કરતાં વધુ જોવા મળે છે, ખાસ કરીને 30 થી 50 વર્ષની વય જૂથમાં.
🤕 લક્ષણો (Symptoms)
ગાંઠિયો વાનો હુમલો સામાન્ય રીતે અચાનક અને મોટેભાગે મધ્ય રાત્રિએ શરૂ થાય છે.
તીવ્ર સાંધાનો દુખાવો: સામાન્ય રીતે પગના અંગૂઠાના સાંધા (MTP joint) પર સૌથી વધુ અસર થાય છે, જોકે ઘૂંટી, ઘૂંટણ, કાંડા અને આંગળીઓના સાંધા પણ અસરગ્રસ્ત થઈ શકે છે.
સોજો, લાલાશ અને ગરમી: અસરગ્રસ્ત સાંધો લાલ, ગરમ, સ્પર્શ કરતાં કુમળો અને ખૂબ સૂજેલો દેખાય છે.
બળતરા: દર્દીને દુખાવાની સાથે તીવ્ર બળતરા પણ થાય છે.
ચામડીની નીચે ગાંઠો (Tophi): લાંબા સમય સુધી સારવાર ન થાય તો, યુરેટ ક્રિસ્ટલની સખત ગાંઠો ત્વચાની નીચે જમા થઈ શકે છે.
🔬 નિદાન (Diagnosis)
ગાંઠિયો વાનું નિદાન લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને નીચેના પરીક્ષણો દ્વારા કરવામાં આવે છે:
લોહી પરીક્ષણ: લોહીમાં યુરિક એસિડનું સ્તર તપાસવામાં આવે છે.
સાંધાના પ્રવાહીનું પરીક્ષણ: અસરગ્રસ્ત સાંધામાંથી પ્રવાહી કાઢીને તેમાં યુરિક એસિડના ક્રિસ્ટલ (સ્ફટિકો) ની હાજરી માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ જોવામાં આવે છે. આ નિદાન માટે સૌથી ચોક્કસ પરીક્ષણ છે.
એક્સ-રે (X-Ray) અથવા અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound): સાંધાને થયેલ નુકસાન અને ક્રિસ્ટલ જમાવટ (Tophi) જોવા માટે.
💊 સારવાર (Treatment)
સારવારના મુખ્ય બે ઉદ્દેશો છે: તીવ્ર હુમલાની પીડા અને સોજો ઘટાડવો, અને યુરિક એસિડના સ્તરને નિયંત્રિત કરીને ભવિષ્યના હુમલાઓ અટકાવવા.
૧. તીવ્ર હુમલાની સારવાર:
NSAIDs (નોન-સ્ટીરોઇડલ એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી દવાઓ): દુખાવો અને સોજો ઘટાડવા માટે.
કોલ્ચિસિન (Colchicine): સોજો ઘટાડવા માટે.
કોર્ટિકોસ્ટેરોઇડ્સ (Corticosteroids): જ્યારે અન્ય દવાઓ અસરકારક ન હોય અથવા લઈ શકાતી ન હોય.
૨. લાંબા ગાળાની નિવારક સારવાર:
યુરિક એસિડ ઘટાડતી દવાઓ (Urate-lowering drugs): જેવી કે એલોપ્યુરિનોલ (Allopurinol) અથવા ફેબુક્સોસ્ટેટ (Febuxostat). આ દવાઓ યુરિક એસિડનું ઉત્પાદન ઘટાડે છે.
યુરિકોસ્યુરિક દવાઓ: જે યુરિક એસિડનો નિકાલ વધારવામાં મદદ કરે છે.
💪 ફિઝીયોથેરાપી અને કસરત (Physiotherapy and Exercise)
તીવ્ર હુમલા દરમિયાન ફિઝીયોથેરાપીની જરૂર પડતી નથી, પરંતુ દુખાવો ઓછો થયા પછી, સાંધાની ગતિશીલતા જાળવવા અને સ્નાયુઓની મજબૂતી માટે કસરત મહત્વપૂર્ણ છે:
તીવ્ર તબક્કામાં: અસરગ્રસ્ત સાંધાને આરામ આપો અને બરફનો શેક કરો (આઇસ પેક).
હુમલો શમી ગયા પછી:
હળવી સ્ટ્રેચિંગ કસરતો: સાંધાની જકડાઈ દૂર કરવા અને ગતિની રેન્જ જાળવવા માટે.
નિયમિત અને હળવી કસરતો: જેમ કે ચાલવું, સાયકલ ચલાવવી અથવા સ્વિમિંગ (પાણીમાં કસરત) સાંધાઓ પર ઓછો ભાર મૂકે છે અને વજન ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
વજન નિયંત્રણ: કસરત દ્વારા સ્વસ્થ વજન જાળવવું, કારણ કે વધારાનું વજન સાંધા પર દબાણ વધારે છે અને યુરિક એસિડનું સ્તર પણ વધારે છે.
✅ નિવારણ (Prevention)
ગાંઠિયો વાના હુમલાને રોકવા માટે જીવનશૈલીમાં ફેરફારો અને દવાઓ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે:
આહાર નિયંત્રણ:
પ્યુરિનવાળા ખોરાકથી દૂર રહો: રેડ મીટ, સી ફૂડ, અને અંગના માંસ (Organ meat) ટાળો.
આલ્કોહોલ મર્યાદિત કરો/ટાળો: ખાસ કરીને બીયર.
શુગરવાળા પીણાં ટાળો: ફ્રુક્ટોઝવાળા પીણાં યુરિક એસિડનું સ્તર વધારે છે.
ઓછી ચરબીવાળા ડેરી ઉત્પાદનો (Low-fat dairy) અને ફળો/શાકભાજીનું સેવન વધારો.
વજન નિયંત્રણ: સ્વસ્થ વજન જાળવો.
પૂરતું પાણી પીવું: પુષ્કળ પાણી પીવાથી મૂત્રપિંડ યુરિક એસિડને શરીરમાંથી બહાર કાઢવામાં મદદ કરે છે.
ડોક્ટરની સલાહ મુજબ દવાઓનું નિયમિત સેવન.
જો ગાંઠિયો વાના લક્ષણો દેખાય, તો યોગ્ય નિદાન અને સારવાર માટે તાત્કાલિક rheumatologist (સંધિવા નિષ્ણાત) અથવા તમારા ડૉક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ.
No comments:
Post a Comment