સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલોસિસ

સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલોસિસ એ એક સામાન્ય ઉંમર-સંબંધિત કરોડરજ્જુની સ્થિતિ છે જે ગરદનના હાડકાં (કરોડરજ્જુ), ડિસ્ક અને સાંધાઓને અસર કરે છે. તેને ગરદનની ઑસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસ (Osteoarthritis of the neck) અથવા સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલાઇટિસ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

---

🧐 સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલોસિસ શું છે?

સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલોસિસ એ ગરદનના સાત કરોડરજ્જુના મણકા (C1 થી C7) માં સમય જતાં થતા ઘસારા અને ફેરફારોને કારણે થાય છે. જેમ જેમ વ્યક્તિની ઉંમર વધે છે, તેમ તેમ ગરદનના હાડકાં અને ડિસ્કમાં નીચે મુજબના ફેરફારો થાય છે:

• ડિસ્કનું નિર્જલીકરણ (Dehydrated Discs): કરોડરજ્જુના મણકા વચ્ચે ગાદી જેવી ડિસ્ક હોય છે, જે આંચકા શોષક તરીકે કામ કરે છે. આ ડિસ્ક મોટાભાગે પાણીની બનેલી હોય છે. ઉંમર વધતા આ ડિસ્કમાં પાણીનું પ્રમાણ ઘટે છે, જેના કારણે તે સંકોચાઈ જાય છે અને ઓછી લવચીક બને છે.

• અસ્થિ સ્પર્સ (Bone Spurs - Osteophytes): શરીર નબળી પડેલી કરોડરજ્જુને ટેકો આપવા માટે વધારાના હાડકાં ઉત્પન્ન કરીને પ્રતિક્રિયા આપે છે. આ હાડકાના સ્પર્સ (વૃદ્ધિ) ગરદનના ચેતાતંત્ર પર દબાણ લાવી શકે છે, જેનાથી દુખાવો થાય છે.

• હર્નિએટેડ ડિસ્ક (Herniated Discs): જો ડિસ્ક નબળી પડી જાય તો તે ફૂલી શકે છે અથવા ફાટી શકે છે, જે નજીકની ચેતા પર દબાણ લાવે છે.

• અસ્થિબંધનનું કડક થવું (Ligament Stiffness): ગરદનના અસ્થિબંધન, જે કરોડરજ્જુને એકસાથે રાખે છે, તે ઉંમર સાથે કડક થઈ શકે છે, જેનાથી ગરદનની લવચીકતા ઘટી જાય છે.

---

🤕 મુખ્ય લક્ષણો (Symptoms)

સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલોસિસ ધરાવતા ઘણા લોકોને કોઈ લક્ષણો હોતા નથી. જો લક્ષણો જોવા મળે, તો તે સામાન્ય રીતે નીચે મુજબના હોય છે:

• ગરદનનો દુખાવો (Neck Pain): આ સૌથી સામાન્ય લક્ષણ છે, જે હલનચલન સાથે અથવા લાંબા સમય સુધી એક જ સ્થિતિમાં બેઠા રહ્યા પછી વધુ ખરાબ થઈ શકે છે. દુખાવો ખભા અથવા હાથ સુધી પણ ફેલાઈ શકે છે.

• જડતા (Stiffness): ખાસ કરીને સવારે અથવા લાંબા સમય સુધી બેઠા રહ્યા પછી ગરદનમાં જડતા અનુભવાય છે.

• માથાનો દુખાવો (Headache): માથાના પાછળના ભાગમાં તણાવને કારણે થતો માથાનો દુખાવો.

• હાથ અને ખભામાં નિષ્ક્રિયતા અથવા કળતર (Numbness or Tingling): જો હાડકાના સ્પર્સ અથવા ડિસ્ક ચેતાને દબાવી રહી હોય, તો હાથ અને ખભામાં કળતર, ઝણઝણાટ અથવા નિષ્ક્રિયતા આવી શકે છે.

• સ્નાયુઓની નબળાઈ (Muscle Weakness): હાથ અને પગના સ્નાયુઓમાં નબળાઈ, જેના કારણે વસ્તુઓ પકડવામાં અથવા હાથ ઊંચા કરવામાં મુશ્કેલી પડી શકે છે.

• સંકલન ગુમાવવું (Loss of Coordination): તીવ્ર કિસ્સાઓમાં, ચાલવામાં અસંતુલન (balance) અથવા શરીરનું સંકલન ગુમાવવાનો અનુભવ થઈ શકે છે (જેને સર્વાઇકલ માયલોપથી કહેવાય છે).

---

🔬 નિદાન અને સારવાર (Diagnosis and Treatment)

નિદાન (Diagnosis)

ડૉક્ટર સામાન્ય રીતે શારીરિક તપાસ કરે છે અને લક્ષણો વિશે પૂછે છે. નિદાનની પુષ્ટિ કરવા માટે નીચેના પરીક્ષણોની જરૂર પડી શકે છે:

• એક્સ-રે (X-ray): હાડકાના સ્પર્સ અથવા ડિસ્કની ઊંચાઈમાં ઘટાડો જોવા માટે.

• એમઆરઆઈ (MRI): કરોડરજ્જુ, ચેતા અને નરમ પેશીઓની વિગતવાર છબીઓ મેળવવા માટે.

• સીટી સ્કેન (CT Scan): હાડકાંની રચનાની વધુ સારી છબીઓ માટે.

સારવાર (Treatment)

સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલોસિસની સારવારનો હેતુ પીડામાં રાહત આપવાનો, ગતિશીલતા સુધારવાનો અને ચેતાને થતા નુકસાનને અટકાવવાનો છે.

1. બિન-સર્જિકલ સારવાર (Non-Surgical Treatment)

મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં, નીચેની સારવારોથી રાહત મળે છે:

• દવાઓ:

  • પીડા નિવારક (Pain relievers) અને બળતરા ઘટાડતી દવાઓ (NSAIDs).

  • સ્નાયુઓને આરામ આપનારી દવાઓ (Muscle relaxants).

  • ચેતાના દુખાવા માટેની દવાઓ.

• ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy): ગરદનના સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા અને ગતિની શ્રેણી (range of motion) સુધારવા માટેની કસરતો.

• ગરદનનું કોલર (Soft Collar): ટૂંકા ગાળા માટે ગરદનને ટેકો આપવા અને સ્નાયુઓને આરામ આપવા માટે.

• ઇન્જેક્શન (Injections): દુખાવામાં રાહત માટે સ્ટેરોઇડ ઇન્જેક્શન.

2. સર્જિકલ સારવાર (Surgical Treatment)

જો બિન-સર્જિકલ સારવારથી રાહત ન મળે અથવા ચેતા પરનું દબાણ ગંભીર હોય (ખાસ કરીને માયલોપથીના કિસ્સામાં), તો સર્જરીની ભલામણ કરવામાં આવી શકે છે. સર્જરીનો હેતુ ચેતા અને કરોડરજ્જુ પરનું દબાણ દૂર કરવાનો હોય છે.

---

💡 નિવારણ અને જીવનશૈલીના ફેરફારો (Prevention and Lifestyle Changes)

• યોગ્ય મુદ્રા (Proper Posture): કામ કરતી વખતે, બેસતી વખતે અને ઊભા રહેતી વખતે ગરદન અને પીઠની યોગ્ય મુદ્રા જાળવવી.

• નિયમિત કસરત: ગરદન અને ખભાના સ્નાયુઓને મજબૂત રાખવા માટે નિયમિતપણે હળવી કસરતો અને સ્ટ્રેચિંગ કરવું.

• યોગ્ય ઊંઘની સ્થિતિ: પીઠ પર અથવા પડખું ફરીને સૂવું. પેટ પર સૂવાનું ટાળવું, કારણ કે તે ગરદન પર ભાર મૂકે છે.

• સપોર્ટિવ ઓશીકું (Supportive Pillow): ગરદનના કુદરતી વળાંકને ટેકો આપતું ઓશીકું વાપરવું.

• વજન નિયંત્રણ: તંદુરસ્ત વજન જાળવવાથી કરોડરજ્જુ પરનો ભાર ઘટે છે.

અગત્યની નોંધ: આ માહિતી માત્ર સામાન્ય જાણકારી માટે છે. સર્વાઇકલ સ્પોન્ડિલોસિસનું નિદાન અને સારવાર હંમેશા યોગ્ય ડૉક્ટર અથવા હેલ્થકેર પ્રોફેશનલની સલાહ મુજબ જ કરાવવી જોઈએ.