સ્કૉલિયોસિસ

સ્કૉલિયોસિસ એ કરોડરજ્જુની એક તબીબી સ્થિતિ છે, જેમાં કરોડરજ્જુ બાજુ તરફ અસામાન્ય રીતે વળી જાય છે, જે સામાન્ય રીતે "S" અથવા "C" આકાર ધારણ કરે છે. સામાન્ય રીતે, પાછળથી જોવામાં આવે ત્યારે કરોડરજ્જુ સીધી હોવી જોઈએ.

---

⚕️ સ્કૉલિયોસિસ શું છે?

સ્કૉલિયોસિસ એ કરોડરજ્જુની બાજુની વક્રતા (sideways curvature) છે. આ સ્થિતિ મોટાભાગે કિશોરાવસ્થાના પ્રારંભિક તબક્કામાં, ઝડપી વિકાસના સમયગાળા દરમિયાન, જોવા મળે છે, પરંતુ તે કોઈપણ ઉંમરે થઈ શકે છે.

• સામાન્ય કરોડરજ્જુ: જ્યારે પીઠને પાછળથી જોવામાં આવે છે, ત્યારે તે સીધી રેખામાં ગોઠવાયેલી હોવી જોઈએ.

• સ્કૉલિયોસિસમાં: કરોડરજ્જુ બાજુમાં વળી જાય છે (C અથવા S આકારમાં) અને ઘણીવાર વળી (rotate) પણ જાય છે, જેનાથી એક બાજુની પાંસળી અથવા ખભાનો ભાગ વધુ બહાર નીકળેલો દેખાઈ શકે છે.

સ્કૉલિયોસિસના પ્રકારો (Types of Scoliosis)

મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં સ્કૉલિયોસિસનું ચોક્કસ કારણ જાણીતું નથી, જેને આઇડિયોપેથિક સ્કૉલિયોસિસ (Idiopathic Scoliosis) કહેવામાં આવે છે. તેના મુખ્ય પ્રકારો નીચે મુજબ છે:

• કિશોરાવસ્થાનો આઇડિયોપેથિક સ્કૉલિયોસિસ (Adolescent Idiopathic Scoliosis - AIS): 10 વર્ષ કે તેથી વધુ ઉંમરના બાળકોમાં જોવા મળતો સૌથી સામાન્ય પ્રકાર, જેનું કારણ અજ્ઞાત છે. તે છોકરાઓ કરતાં છોકરીઓમાં વધુ સામાન્ય છે.

• જન્મજાત સ્કૉલિયોસિસ (Congenital Scoliosis): જન્મથી જ હાજર હોય છે, જે ગર્ભના વિકાસ દરમિયાન કરોડરજ્જુના મણકા (vertebrae) ના અસામાન્ય નિર્માણ અથવા વિભાજનને કારણે થાય છે.

• ચેતાસ્નાયુ સ્કૉલિયોસિસ (Neuromuscular Scoliosis): સેરેબ્રલ પાલ્સી (Cerebral Palsy) અથવા મસ્ક્યુલર ડિસ્ટ્રોફી (Muscular Dystrophy) જેવી ચેતા અથવા સ્નાયુઓની સ્થિતિઓને કારણે થાય છે, જે કરોડરજ્જુને ટેકો આપતા સ્નાયુઓ પરના નિયંત્રણને અસર કરે છે.

• ડિજનરેટિવ સ્કૉલિયોસિસ (Degenerative Scoliosis): પુખ્ત વયના લોકોમાં ઉંમર-સંબંધિત ઘસારા (જેમ કે સંધિવા અથવા ડિસ્ક ડિજનરેશન) ને કારણે થાય છે.

---

⚠️ લક્ષણો (Symptoms)

સ્કૉલિયોસિસના લક્ષણો વક્રતાની તીવ્રતાના આધારે હળવાથી ગંભીર સુધી બદલાઈ શકે છે. હળવા કિસ્સાઓમાં, તે ભાગ્યે જ ધ્યાનપાત્ર હોય છે.

શારીરિક ચિહ્નો:

• અસમાન ખભા: એક ખભો બીજા ખભા કરતા ઊંચો દેખાય છે.

• અસમાન ખભાના બ્લેડ: એક ખભાનું બ્લેડ (Scapula) બીજા કરતા વધુ બહાર નીકળે છે અથવા મોટું દેખાય છે.

• અસમાન કમર: કમરની એક બાજુ બીજી બાજુ કરતા વધુ નમેલી અથવા ઊંચી દેખાય છે.

• એક નિતંબ ઊંચો: એક નિતંબ (Hip) બીજા કરતા વધુ ઊંચો અથવા વધુ સ્પષ્ટ દેખાય છે.

• આગળ ઝૂકતી વખતે પાંસળીનો ઢગલો (Rib Hump): જ્યારે વ્યક્તિ આગળ નમે છે (એડમ્સ ફોરવર્ડ બેન્ડ ટેસ્ટ), ત્યારે કરોડરજ્જુના પરિભ્રમણને કારણે પીઠની એક બાજુ બીજી બાજુ કરતાં વધુ ઊંચી દેખાય છે.

• માથું કેન્દ્રિત ન હોવું: માથું પેલ્વિસ (નિતંબ) પર કેન્દ્રિત ન હોય.

અન્ય લક્ષણો:

• પીઠનો દુખાવો અથવા જડતા (ખાસ કરીને પુખ્ત વયના લોકોમાં).

• લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવામાં થાક.

• ગંભીર વળાંકના કિસ્સામાં શ્વાસ લેવામાં તકલીફ (જો પાંસળી ફેફસાં પર દબાણ કરે).

---

🔎 નિદાન અને સારવાર (Diagnosis and Treatment)

નિદાન (Diagnosis)

ડૉક્ટર સૌપ્રથમ શારીરિક તપાસ કરશે, જેમાં દર્દીને આગળ નમવાનું કહેવામાં આવે છે (એડમ્સ ફોરવર્ડ બેન્ડ ટેસ્ટ). નિદાનની પુષ્ટિ કરવા અને વક્રતાની તીવ્રતા માપવા માટે નીચેના પરીક્ષણો કરવામાં આવે છે:

• એક્સ-રે (X-ray): આનાથી કરોડરજ્જુનો સંપૂર્ણ વળાંક જોઈ શકાય છે. વક્રતાની ડિગ્રી કૉબ પદ્ધતિ (Cobb method) નો ઉપયોગ કરીને માપવામાં આવે છે. 10° થી વધુ વળાંકને સ્કૉલિયોસિસ ગણવામાં આવે છે.

• સીટી સ્કેન (CT Scan) અથવા એમઆરઆઈ (MRI): જો ચેતા નુકસાનના લક્ષણો હોય અથવા સર્જરીની યોજના હોય તો વધુ વિગતવાર છબીઓ માટે.

સારવાર (Treatment)

સારવાર વક્રતાની તીવ્રતા, દર્દીની ઉંમર અને વળાંકની પ્રગતિની સંભાવના પર આધારિત છે.

1. નિરીક્ષણ (Observation)

• 20° થી ઓછો વળાંક: મોટાભાગના હળવા કિસ્સાઓમાં, માત્ર નિયમિતપણે ડૉક્ટર પાસે તપાસ કરાવવાની અને વળાંક બગડતો નથી તેની ખાતરી કરવાની જરૂર છે.

2. બ્રેસિંગ (Bracing - કૌંસ)

• 25° થી 40° વચ્ચેનો વળાંક (વિકાસશીલ બાળકોમાં): જો બાળક હજી પણ વિકસતું હોય, તો બ્રેસ પહેરવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે. બ્રેસ વળાંકને વધુ બગડતો અટકાવવામાં મદદ કરે છે, પરંતુ તે સામાન્ય રીતે વળાંકને સુધારતો નથી.

3. સર્જરી (Surgery - શસ્ત્રક્રિયા)

• 50° થી વધુનો વળાંક: જો વળાંક ગંભીર હોય અને પ્રગતિ થવાની સંભાવના હોય, તો સર્જરીની ભલામણ કરવામાં આવે છે.

  • સ્પાઇનલ ફ્યુઝન (Spinal Fusion): આ સૌથી સામાન્ય સર્જરી છે, જેમાં કરોડરજ્જુના કેટલાક મણકાને ધાતુના સળિયા, સ્ક્રૂ અને હાડકાના ટુકડાઓ નો ઉપયોગ કરીને એકસાથે જોડી દેવામાં આવે છે જેથી કરોડરજ્જુ સીધી થાય અને વળાંક વધુ ન વધે.

4. ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy)

• ફિઝિયોથેરાપી પીઠના સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવવામાં અને દુખાવામાં રાહત આપવામાં મદદ કરી શકે છે. શ્લોથ પદ્ધતિ (Schroth Method) જેવી વિશિષ્ટ સ્કૉલિયોસિસ-કેન્દ્રીત કસરતો ઘણીવાર સૂચવવામાં આવે છે.

---