પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શન

પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શન (PFD): એક વ્યાપક માર્ગદર્શિકા

પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શન

1. પેલ્વિક ફ્લોરની રચના અને કાર્ય (Anatomy and Function of the Pelvic Floor)

પેલ્વિક ફ્લોર એ સ્નાયુઓ, અસ્થિબંધન (Ligaments) અને સંયોજક પેશીઓ (Connective Tissues) નું એક જટિલ નેટવર્ક છે જે પેલ્વિક પોલાણ (Pelvic Cavity) ના તળિયે (ફ્લોર) બનાવે છે. આ રચના પાછળના ભાગે પૂંછડીના હાડકાં (Coccyx) થી આગળના ભાગે પ્યુબિક બોન (Pubic Bone) સુધી ઝૂલા (Hammock) ની જેમ ફેલાયેલી હોય છે.

મુખ્ય કાર્યો:
2. પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શન (PFD) એટલે શું? (What is Pelvic Floor Dysfunction?)
PFD ના મુખ્ય પ્રકારો:
3. પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શનના કારણો (Causes of PFD)
A. સ્ત્રીઓમાં મુખ્ય કારણો:
B. પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંનેમાં સામાન્ય કારણો:
4. પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શનના લક્ષણો (Symptoms of PFD)
A. મૂત્રાશય અને મળાશય સંબંધિત લક્ષણો (Bladder and Bowel Symptoms)

લક્ષણ	વિગત
યુરિનરી ઇનકન્ટિનન્સ (Urinary Incontinence)	સ્ટ્રેસ ઇનકન્ટિનન્સ: ખાંસી, છીંક, હસતી વખતે પેશાબ લીક થવો. અર્જ ઇનકન્ટિનન્સ: પેશાબ કરવાની તીવ્ર અરજ અનુભવવી અને સમયસર ટોયલેટ સુધી ન પહોંચી શકવું.
ફેકલ ઇનકન્ટિનન્સ (Fecal Incontinence)	ગેસ અથવા મળ પર નિયંત્રણ ગુમાવવું.
કબજિયાત (Constipation)	મળ વિસર્જન કરવામાં તકલીફ પડવી, સખત મળ, અથવા સંપૂર્ણ ખાલી ન થવાની લાગણી (incomplete evacuation).
વારંવાર પેશાબ (Frequent Urination)	દિવસ કે રાત દરમિયાન વારંવાર પેશાબ કરવાની જરૂર પડવી.

B. પેઇન અને જાતીય લક્ષણો (Pain and Sexual Symptoms)
C. પ્રોલેપ્સ (Prolapse - અવયવોનું નીચે સરકવું)

---

5. પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શનનું નિદાન (Diagnosis of PFD)

---

6. પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શનની સારવાર (Treatment of PFD)
A. પેલ્વિક ફ્લોર ફિઝિકલ થેરાપી (Pelvic Floor Physical Therapy - PFPT)
B. જીવનશૈલીમાં ફેરફારો (Lifestyle Modifications)
C. દવાઓ (Medications)
D. સર્જિકલ અને અન્ય હસ્તક્ષેપ (Surgical and Other Interventions)
7. નિષ્કર્ષ (Conclusion)

1. આધાર (Support): પેલ્વિક ફ્લોર મૂત્રાશય (Bladder), ગર્ભાશય (Uterus), યોનિ (Vagina) અને મળાશય (Rectum) જેવા આંતરિક અવયવોને ટેકો આપે છે અને તેમને નીચે સરકી જવાથી (પ્રોલેપ્સ) અટકાવે છે.

2. સંયમ (Continence): આ સ્નાયુઓ મૂત્રમાર્ગ (Urethra) અને મળાશય (Anus) ની આસપાસના સ્ફિન્ક્ટર્સ (Sphincters) ને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે, જે પેશાબ અને મળને યોગ્ય સમયે નિયંત્રિત કરવાની ક્ષમતા પૂરી પાડે છે.

3. જાતીય કાર્ય (Sexual Function): આ સ્નાયુઓ જાતીય સંભોગની અનુભૂતિ અને કાર્યક્ષમતામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.

4. સ્થિરતા (Stability): પેલ્વિક ફ્લોર કરોડરજ્જુ અને પેટના સ્નાયુઓ સાથે મળીને શરીરના મુખ્ય ભાગ (Core) ની સ્થિરતામાં મદદ કરે છે.

પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શન (PFD) એ એક વ્યાપક શબ્દ છે જે ત્યારે વપરાય છે જ્યારે પેલ્વિક ફ્લોરના સ્નાયુઓ યોગ્ય રીતે સંકોચન અથવા આરામ (Relax) કરવામાં નિષ્ફળ જાય છે.

સામાન્ય રીતે, આ સ્નાયુઓ નિયંત્રણમાં હોય છે. જ્યારે પેશાબ કે મળ વિસર્જનની જરૂર ન હોય ત્યારે તેઓ ચુસ્ત (Tight) રહે છે, અને જ્યારે જરૂર હોય ત્યારે આરામ કરે છે. PFD માં, આ સ્નાયુઓ ક્યાં તો ખૂબ નબળા (Hypotonic - Underactive) હોય છે, અથવા ખૂબ ચુસ્ત (Hypertonic - Overactive) હોય છે, જેનાથી સામાન્ય શારીરિક કાર્યોમાં વિક્ષેપ પડે છે.

1. હાઈપોટોનિક (Underactive) PFD: પેલ્વિક ફ્લોરના સ્નાયુઓ નબળા હોય છે અને પૂરતો ટેકો આપી શકતા નથી. ઉદાહરણ: યુરિનરી ઇનકન્ટિનન્સ.

2. હાઈપરટોનિક (Overactive) PFD: પેલ્વિક ફ્લોરના સ્નાયુઓ સતત તણાવમાં હોય છે અને આરામ કરતા નથી. ઉદાહરણ: ક્રોનિક પેલ્વિક પેઇન (Chronic Pelvic Pain).

3. સંકલનનો અભાવ (Lack of Coordination): સ્નાયુઓ યોગ્ય સમયે સંકોચન કે આરામ કરી શકતા નથી. ઉદાહરણ: ડિસિનર્જિક ડેફેકેશન (Dyssynergic Defecation), જ્યાં મળ બહાર કાઢતી વખતે સ્નાયુઓ સંકોચાય છે.

PFD ના કારણો બહુપરીબળીય (Multifactorial) હોય છે અને તે પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંનેમાં જોવા મળે છે, જોકે સ્ત્રીઓમાં તે વધુ સામાન્ય છે.

• ગર્ભાવસ્થા અને બાળજન્મ (Pregnancy and Childbirth): આ PFD નું મુખ્ય કારણ છે. બાળકના જન્મ દરમિયાન સ્નાયુઓ ખેંચાય છે, ફાટી જાય છે અથવા ચેતા (Nerve) ને નુકસાન થાય છે. સિઝેરિયન વિભાગ પણ PFD માં ફાળો આપી શકે છે.

• મેનોપોઝ અને વૃદ્ધત્વ (Menopause and Aging): એસ્ટ્રોજનના સ્તરમાં ઘટાડો થવાથી સ્નાયુઓ અને પેશીઓ નબળી પડે છે, જેનાથી પ્રોલેપ્સ અને ઇનકન્ટિનન્સનું જોખમ વધે છે.

• હિસ્ટરેકટમી (Hysterectomy): ગર્ભાશય દૂર કરવાથી પેલ્વિક અવયવોના ટેકાની રચનામાં ફેરફાર થઈ શકે છે.

• ક્રોનિક સ્ટ્રેનિંગ (Chronic Straining): લાંબા ગાળાની કબજિયાત (Constipation) અથવા ક્રોનિક ખાંસી (COPD, ધૂમ્રપાન) ને કારણે પેલ્વિક ફ્લોર પર સતત નીચેનું દબાણ આવવું.

• સ્થૂળતા (Obesity): પેટનું વધારાનું વજન પેલ્વિક ફ્લોર પર કાયમી દબાણ બનાવે છે.

• શસ્ત્રક્રિયા (Surgery): પેલ્વિક વિસ્તારમાં અગાઉની સર્જરી (દા.ત., પ્રોસ્ટેટેકટોમી).

• આઘાત/ઈજા (Trauma/Injury): પેલ્વિસના વિસ્તારમાં ઈજા અથવા અકસ્માત.

• ન્યુરોલોજીકલ સ્થિતિઓ (Neurological Conditions): મલ્ટિપલ સ્ક્લેરોસિસ, પાર્કિન્સન રોગ, અથવા કરોડરજ્જુની ઈજા.

PFD ના લક્ષણો તેના પ્રકાર પર આધાર રાખે છે (નબળાઈ કે ચુસ્તતા). આ લક્ષણો એક વ્યક્તિથી બીજી વ્યક્તિમાં અલગ અલગ હોઈ શકે છે.

• ક્રોનિક પેલ્વિક પેઇન (Chronic Pelvic Pain): પેલ્વિસના વિસ્તારમાં છ મહિનાથી વધુ સમય સુધી ચાલતો સતત દુખાવો, જે બેસવાથી, ઊભા રહેવાથી કે શારીરિક પ્રવૃત્તિથી વધી શકે છે.

• ડિસ્પેરેયુનિયા (Dyspareunia): જાતીય સંભોગ દરમિયાન દુખાવો થવો (ખાસ કરીને હાઈપરટોનિક PFD માં).

• જાતીય ઉત્તેજનામાં ઘટાડો (Reduced Sexual Arousal/Orgasm): પેલ્વિક સ્નાયુઓની નબળાઈને કારણે.

સ્નાયુઓની નબળાઈને કારણે પેલ્વિક અવયવો તેમની સામાન્ય સ્થિતિમાંથી નીચે યોનિની દીવાલ તરફ સરકી શકે છે.

• સિસ્ટોસીલ (Cystocele): મૂત્રાશય યોનિની દીવાલમાં ધકેલાય છે.

• રેક્ટોસીલ (Rectocele): મળાશય યોનિની દીવાલમાં ધકેલાય છે.

• યુટેરિન પ્રોલેપ્સ (Uterine Prolapse): ગર્ભાશય નીચે સરકે છે.

PFD ના નિદાન માટે ડૉક્ટર (ગાયનેકોલોજિસ્ટ, યુરોલોજિસ્ટ, અથવા ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ) નીચેની પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરે છે:

1. તબીબી ઇતિહાસ (Medical History): લક્ષણોની વિગતો, બાળજન્મનો ઇતિહાસ, ક્રોનિક કબજિયાત/ખાંસી અને અન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ વિશે પૂછપરછ.

2. શારીરિક તપાસ (Physical Examination):

   • આંતરિક પેલ્વિક પરીક્ષા: ડૉક્ટર યોનિ અથવા મળાશયમાં આંગળી દાખલ કરીને પેલ્વિક ફ્લોરના સ્નાયુઓની મજબૂતાઈ, તણાવ અને સંકોચન-આરામ કરવાની ક્ષમતાનું મૂલ્યાંકન કરે છે.

   • વિઝ્યુઅલ નિરીક્ષણ: દર્દીને ખાંસી ખાતી વખતે કે નીચે દબાણ કરતી વખતે પ્રોલેપ્સ અથવા ઇનકન્ટિનન્સની ચકાસણી.

3. મેનોમેટ્રી (Manometry): આ પરીક્ષણ મળાશય અને પેલ્વિક ફ્લોરના સ્નાયુઓના દબાણ અને કાર્યક્ષમતાને માપે છે.

4. યુરોડાયનેમિક પરીક્ષણો (Urodynamic Tests): આ પરીક્ષણો મૂત્રાશયની સંગ્રહ ક્ષમતા અને ખાલી કરવાની પ્રક્રિયાને માપે છે (ઇનકન્ટિનન્સના કેસમાં).

PFD ની સારવાર તેના પ્રકાર (નબળાઈ કે ચુસ્તતા) અને લક્ષણોની ગંભીરતા પર આધારિત છે. સામાન્ય રીતે, બિન-સર્જિકલ પદ્ધતિઓથી સારવાર શરૂ કરવામાં આવે છે.

આ PFD માટે પ્રથમ-લાઇન સારવાર (First-line treatment) છે.

1. કેગલ એક્સરસાઇઝ (Kegel Exercises): આ કસરતો નબળા (Hypotonic) સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા માટે વપરાય છે. તેમાં પેશાબ રોકવા માટે વપરાતા સ્નાયુઓને સંકોચવા અને ઢીલા કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે.

   • મહત્વ: PFPT દ્વારા નિષ્ણાત ડૉક્ટરની દેખરેખ હેઠળ યોગ્ય ટેકનિક શીખવી જરૂરી છે, કારણ કે ઘણા લોકો કેગલ એક્સરસાઇઝ ખોટી રીતે કરે છે.

2. બાયોફીડબેક થેરાપી (Biofeedback Therapy):

   • આ ટેકનિકમાં પેલ્વિક ફ્લોરના સ્નાયુઓની પ્રવૃત્તિને ઇલેક્ટ્રોડ્સ (અથવા પ્રોબ્સ) દ્વારા સ્ક્રીન પર જોઈ શકાય છે.

   • દર્દીને ખબર પડે છે કે તે સ્નાયુઓને યોગ્ય રીતે સંકોચન કે આરામ કરાવી રહ્યો છે કે નહીં. આ ખાસ કરીને હાઈપરટોનિક PFD (ચુસ્ત સ્નાયુઓ) ને આરામ આપવા માટે અસરકારક છે.

3. મેન્યુઅલ થેરાપી (Manual Therapy): ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ મસાજ, માયોફેસિયલ રિલીઝ (Myofascial Release) અને ટ્રિગર પોઇન્ટ થેરાપી દ્વારા ચુસ્ત અને દુખાવો આપતા સ્નાયુઓને ઢીલા કરી શકે છે.

• આહારમાં ફેરફાર: ક્રોનિક કબજિયાત અટકાવવા માટે ફાઇબર યુક્ત આહાર, પૂરતું પાણી પીવું અને કેફીન/એસિડિક પીણાં ટાળવા.

• વજન ઘટાડવું: સ્થૂળતા હોય તો વજન ઘટાડવું.

• બ્લેડર તાલીમ (Bladder Training): વારંવાર પેશાબની સમસ્યા માટે સમયસર પેશાબની પેટર્ન સ્થાપિત કરવી.

• કબજિયાત માટે: મળને નરમ બનાવતી દવાઓ (Stool Softeners) અને રેચક (Laxatives).

• અર્જ ઇનકન્ટિનન્સ માટે: મૂત્રાશયના સ્નાયુઓને આરામ આપતી દવાઓ (Anticholinergics).

1. પેસરી (Pessary): પ્રોલેપ્સના હળવા કેસોમાં, યોનિમાર્ગમાં મૂકવામાં આવતું એક સિલિકોન ઉપકરણ જે પેલ્વિક અવયવોને ટેકો આપે છે.

2. સર્જરી (Surgery): ગંભીર પ્રોલેપ્સ અથવા ગંભીર સ્ટ્રેસ ઇનકન્ટિનન્સ માટે શસ્ત્રક્રિયા જરૂરી હોઈ શકે છે. સર્જરીનો હેતુ અવયવોને તેમની યોગ્ય સ્થિતિમાં પુનઃસ્થાપિત કરવાનો છે.

3. ન્યુરોમોડ્યુલેશન (Neuromodulation): કેટલાક ગંભીર કેસોમાં, નર્વની પ્રવૃત્તિને નિયંત્રિત કરવા માટે ઇલેક્ટ્રિકલ ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શન એ એક સામાન્ય પરંતુ સારવાર કરી શકાય તેવી સ્થિતિ છે જે લોકોના જીવનની ગુણવત્તા પર ભારે અસર કરી શકે છે. જો તમે ઇનકન્ટિનન્સ, ક્રોનિક કબજિયાત અથવા પેલ્વિક પેઇન જેવા લક્ષણોનો અનુભવ કરી રહ્યા હોવ, તો શરમ કે સંકોચ રાખ્યા વિના ડૉક્ટરનો સંપર્ક કરવો મહત્વપૂર્ણ છે.

પેલ્વિક ફ્લોર ફિઝિકલ થેરાપી (PFPT) એ PFD ના સંચાલનનો મુખ્ય આધાર છે. નિષ્ણાતની મદદથી યોગ્ય નિદાન અને વ્યક્તિગત સારવાર યોજના દ્વારા, PFD ના લક્ષણોમાં નોંધપાત્ર સુધારો શક્ય છે.