ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટી (Diastasis Recti)

ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટી (Diastasis Recti) 🤰🏻: ગર્ભાવસ્થા પછી પેટના સ્નાયુઓનું અલગ થવું

 ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટી (Diastasis Recti) 

1. ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટીની વ્યાખ્યા (Definition of Diastasis Recti)

ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટી (Diastasis Recti - DR) ને સામાન્ય રીતે "પેટના સ્નાયુઓનું વિભાજન" અથવા "પેટના છ પેક સ્નાયુઓનું અલગ થવું" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

આ એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં પેટના મુખ્ય સ્નાયુઓ, જેને રેક્ટસ એબ્ડોમિનિસ (Rectus Abdominis) કહેવાય છે, તે શરીરની મધ્યરેખાથી આડા (અલગ) થઈ જાય છે. આ બે સ્નાયુઓના બેન્ડ વચ્ચેના જોડાણવાળી સંયોજક પેશી (Connective Tissue) ને લીનીયા આલ્બા (Linea Alba) કહેવામાં આવે છે, જે ખેંચાય છે અને નબળી પડી જાય છે.

જ્યારે લીનીયા આલ્બા પહોળી થાય છે, ત્યારે પેટના સ્નાયુઓ વચ્ચે એક અંતર (Gap) અથવા ખાડો (Divot) રચાય છે, ખાસ કરીને જ્યારે દર્દી પેટના સ્નાયુઓનો ઉપયોગ કરે છે (જેમ કે ઊભા થવા માટે દબાણ કરવું).

મહત્વપૂર્ણ નોંધ: DR એ હર્નિયા (Hernia) નથી. હર્નિયામાં, આંતરિક અંગો પેશીના છિદ્રમાંથી બહાર નીકળે છે, જ્યારે DR માં, માત્ર સ્નાયુઓ અલગ થાય છે.

2. ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટીના કારણો (Causes of Diastasis Recti)

DR મુખ્યત્વે આંતર-પેટના દબાણ (Intra-Abdominal Pressure - IAP) માં અસાધારણ વધારો થવાને કારણે થાય છે, જે લીનીયા આલ્બા પર સતત ખેંચાણ પેદા કરે છે.

A. ગર્ભાવસ્થા અને બાળજન્મ (Pregnancy and Childbirth)

ગર્ભાવસ્થા DR નું સૌથી સામાન્ય કારણ છે.

1. શારીરિક ખેંચાણ: વધતું ગર્ભાશય પેટની દિવાલ પર શારીરિક દબાણ અને ખેંચાણ પેદા કરે છે.

2. હોર્મોનલ અસરો: ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન, રિલેક્સિન (Relaxin) અને એસ્ટ્રોજન (Estrogen) જેવા હોર્મોન્સ મુક્ત થાય છે. આ હોર્મોન્સ સ્નાયુઓ અને સાંધાઓને બાળજન્મ માટે તૈયાર કરવા માટે સંયોજક પેશીઓ (ખાસ કરીને લીનીયા આલ્બા) ને નરમ અને વધુ સ્થિતિસ્થાપક બનાવે છે. આનાથી તે ખેંચાઈ જવાનું જોખમ વધારે છે.

3. જોખમી પરિબળો:

   • બહુવિધ ગર્ભાવસ્થા (ટ્વીન્સ અથવા ટ્રિપ્લેટ્સ).

   • વારંવારની ગર્ભાવસ્થા (ટૂંકા ગાળામાં).

   • ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન વધુ પડતું વજન વધારવું.

   • બાળકનું મોટું કદ.

   • 35 વર્ષથી વધુ ઉંમરે ગર્ભ ધારણ કરવો.

B. અન્ય વસ્તી જૂથો (Other Populations)

1. નવજાત શિશુઓ (Newborns): કેટલાક નવજાત શિશુઓમાં, ખાસ કરીને અકાળે જન્મેલા બાળકોમાં, DR હાજર હોય છે કારણ કે તેમના સ્નાયુઓ સંપૂર્ણપણે વિકસિત હોતા નથી. જોકે, મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં, તે આપમેળે સુધરી જાય છે.

2. પુરુષો: પુરુષોમાં DR નું કારણ હોઈ શકે છે:

   • અયોગ્ય વજન તાલીમ (વજન ઉપાડતી વખતે પેટના સ્નાયુઓ પર વધુ પડતું દબાણ).

   • ઝડપી વજન વધવું/ઘટવું.

   • સ્થૂળતા (Obesity).

   • ક્રોનિક ખાંસી અથવા ક્રોનિક કબજિયાતને કારણે પેટ પર સતત દબાણ.

3. ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટીના લક્ષણો (Symptoms of Diastasis Recti)

DR ના લક્ષણો માત્ર સૌંદર્યલક્ષી (Cosmetic) નથી; તે કાર્યાત્મક સમસ્યાઓ પણ પેદા કરી શકે છે.

A. શારીરિક દેખાવ (Physical Appearance)

• પેટમાં ઉભાર (Bulge): જ્યારે પેટના સ્નાયુઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે (દા.ત., બેડમાંથી ઊભા થવું, ખાંસી ખાવી), ત્યારે પેટની મધ્યરેખામાં એક નરમ, પાતળો ઉભાર (Pouch અથવા Dome) દેખાય છે. આ ઉભાર સુતી વખતે અદૃશ્ય થઈ શકે છે.

• "પૂચ બેલી" (Pooch Belly): પેટના નીચેના ભાગમાં એક કાયમી બહાર નીકળેલો દેખાવ રહે છે, જેને ઘણીવાર "મમ્મી પૂચ" (Mummy Pooch) કહેવામાં આવે છે, જે ગર્ભાવસ્થા પછી પણ દૂર થતો નથી.

B. કાર્યાત્મક લક્ષણો (Functional Symptoms)

DR પેટના મુખ્ય સ્નાયુઓ (Core Muscles) ની અસરકારકતા ઘટાડે છે, જેનાથી:

1. કમરનો દુખાવો (Lower Back Pain): પેટના સ્નાયુઓ કરોડરજ્જુને ટેકો આપવાનું કામ કરે છે. જ્યારે તેઓ અલગ થઈ જાય છે, ત્યારે કરોડરજ્જુની સ્થિરતા ઘટે છે, જેનાથી લાંબા ગાળાનો પીઠનો દુખાવો થઈ શકે છે.

2. ખરાબ મુદ્રા (Poor Posture): ધડને ટેકો આપતી ક્ષમતામાં ઘટાડો થવાને કારણે મુદ્રા બગડે છે.

3. પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શન (PFD): DR ઘણીવાર પેલ્વિક ફ્લોર ડિસફંક્શન (જેમ કે યુરિનરી ઇનકન્ટિનન્સ અથવા પ્રોલેપ્સ) સાથે સંકળાયેલું છે, કારણ કે બંને સ્થિતિ આંતર-પેટના વધેલા દબાણ દ્વારા થાય છે.

4. કબજિયાત અને અપચો: નબળા પેટના સ્નાયુઓ આંતરડાની યોગ્ય હિલચાલમાં પણ અવરોધ લાવી શકે છે.

5. શ્વાસ લેવામાં તકલીફ: ગંભીર કિસ્સાઓમાં, મુખ્ય સ્નાયુઓનું કાર્ય શ્વસન કાર્યને પણ અસર કરી શકે છે.

4. ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટીનું સ્વ-નિદાન (Self-Diagnosis of DR)

તમે નીચેના પગલાંઓ દ્વારા જાતે DR ની હાજરી અને તેની ગંભીરતાનું પ્રાથમિક મૂલ્યાંકન કરી શકો છો.

સ્વ-પરીક્ષણ (Self-Check Procedure)

1. સ્થિતિ: તમારી પીઠ પર સૂઈ જાઓ, ઘૂંટણ વાળીને, પગને ફ્લોર પર સપાટ રાખો.

2. પ્રક્રિયા: તમારા માથા અને ખભાને જમીન પરથી ધીમેથી ઊંચો કરો (નાનું ક્રન્ચ). આનાથી રેક્ટસ એબ્ડોમિનિસ સ્નાયુઓ સંકોચાયેલા હોવા જોઈએ.

3. પરીક્ષણ: તમારી તર્જની (Index) અને મધ્ય આંગળી (Middle Finger) ને પેટની મધ્યરેખા પર (બટન ઉપર અને નીચે) લંબરૂપ રીતે મૂકો.

4. મૂલ્યાંકન: આંગળીઓ દ્વારા અનુભવો કે સ્નાયુઓની કિનારીઓ ક્યાં છે. કિનારીઓ વચ્ચે કેટલું અંતર છે? અંતર સામાન્ય રીતે આંગળીઓની સંખ્યા (Fingers Width) માં માપવામાં આવે છે.

   • સામાન્ય: 1-2 આંગળીનું અંતર (લગભગ 2 સે.મી.) સામાન્ય માનવામાં આવે છે.

   • DR: 2 આંગળીઓ (2.5 સે.મી.) કરતાં વધુ અંતર હોય તો તે DR સૂચવે છે.

   • નોંધ: માત્ર અંતર જ નહીં, પણ અંતરની ઊંડાઈ (Ligament Tension) પણ મહત્વપૂર્ણ છે. જો અંતર ખૂબ ઊંડું હોય તો તે વધુ નબળાઈ સૂચવે છે.

5. ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટીની સારવાર અને સંચાલન (Treatment and Management)

DR ની સારવારમાં મુખ્યત્વે શારીરિક ઉપચાર (Physical Therapy), કસરત અને ગંભીર કિસ્સાઓમાં સર્જરીનો સમાવેશ થાય છે.

A. પેલ્વિક ફ્લોર ફિઝિકલ થેરાપી (Pelvic Floor Physical Therapy - PFPT)

આ DR માટે સૌથી અસરકારક બિન-સર્જિકલ સારવાર છે. નિષ્ણાત ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ (ખાસ કરીને મહિલા સ્વાસ્થ્ય ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ) લીનીયા આલ્બાની કાર્યાત્મકતા સુધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

1. ટ્રાન્સવર્સસ એબ્ડોમિનિસ એક્ટિવેશન (Transversus Abdominis - TA):

   • આ પેટનો સૌથી ઊંડો સ્નાયુ છે જે કુદરતી કોર્સેટ તરીકે કામ કરે છે.

   • DR ને સુધારવા માટે, TA સ્નાયુને મજબૂત કરવો મહત્વપૂર્ણ છે, કારણ કે તે લીનીયા આલ્બાને સ્થિર અને ચુસ્ત રાખવામાં મદદ કરે છે.

   • ટેકનિક: "પેટનું બટન કરોડરજ્જુ તરફ ખેંચવું" અથવા "જીન્સનું ઝિપર બંધ કરવું" ની કલ્પના કરીને શ્વાસ બહાર કાઢતી વખતે પેટના નીચેના ભાગને હળવાશથી અંદર ખેંચવો.

2. યોગ્ય મિકેનિક્સનું શિક્ષણ:

   • શરીરને ઊભા થતી વખતે અથવા દબાણ કરતી વખતે કેવી રીતે ખસેડવું તે શીખવવું, જેથી લીનીયા આલ્બા પરનું દબાણ ઘટે.

   • "લોગ રોલ" ટેકનિક: પથારીમાંથી સીધા ઊભા થવાને બદલે, બાજુ તરફ વળીને, કોણીનો ઉપયોગ કરીને ટેકો લઈને ઊભા થવું (જેનાથી પેટ પરનું દબાણ ઓછું થાય છે).

3. શ્વસન તાલીમ (Breathing Training):

   • ડાયાફ્રેમેટિક શ્વાસ (Diaphragmatic Breathing) અને TA એક્ટિવેશનનું સંકલન શીખવવું.

B. ટાળવા યોગ્ય કસરતો (Exercises to AVOID)

DR ના કિસ્સામાં, કેટલીક કસરતો આંતર-પેટનું દબાણ વધારે છે અને લીનીયા આલ્બા પર વધુ ખેંચાણ પેદા કરીને સ્થિતિને વધુ ખરાબ કરી શકે છે.

• સામાન્ય ક્રન્ચ (Crunches) અને સિટ-અપ્સ (Sit-ups):

• વર્ટિકલ લેગ લિફ્ટ્સ (Vertical Leg Lifts): બંને પગ એકસાથે ઊંચા કરવા.

• પ્લાન્ક (Planks) અને પુશ-અપ્સ (Push-ups): જ્યાં સુધી TA સ્નાયુની મજબૂતી ન આવે ત્યાં સુધી આ કસરતો ટાળવી જોઈએ અથવા ફેરફાર સાથે કરવી જોઈએ.

• ભારે વજન ઉપાડવું: ખાસ કરીને શ્વાસ રોકીને વજન ઉપાડવું (Valsalva Maneuver).

C. સહાયક સાધનો (Support Garments)

ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન અને પોસ્ટપાર્ટમ (Postpartum) સમયગાળામાં, બાહ્ય સહાયક સાધનો (દા.ત., પેટના બેન્ડ, બિંદરો) આરામ આપી શકે છે અને સ્નાયુઓને ટેકો આપી શકે છે. જોકે, આ સાધનો માત્ર ટેમ્પરરી સપોર્ટ છે અને તે સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવતા નથી, તેથી તેનો ઉપયોગ ફિઝિયોથેરાપીના સંકલનમાં કરવો જોઈએ.

D. સર્જિકલ વિકલ્પો (Surgical Options)

જો DR ગંભીર હોય (4 આંગળીઓથી વધુ અંતર) અથવા રૂઢિચુસ્ત (Non-Surgical) સારવાર પછી પણ લક્ષણો ચાલુ રહે (જેમ કે કમરનો તીવ્ર દુખાવો), તો સર્જરી ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે.

• એબ્ડોમિનોપ્લાસ્ટી (Abdominoplasty - Tummy Tuck): આ સર્જિકલ પ્રક્રિયામાં પ્લાસ્ટિક સર્જન રેક્ટસ એબ્ડોમિનિસ સ્નાયુઓને પાછા મધ્યરેખામાં સીવવા (Plating) નું કામ કરે છે અને વધારાની ચામડી દૂર કરે છે. આ પદ્ધતિમાં કોસ્મેટિક સુધારાની સાથે કાર્યાત્મક સુધારો પણ થાય છે.

• લેપ્રોસ્કોપિક રિપેર: ઓછા આક્રમક કિસ્સાઓમાં, મિડલાઇન પ્લેટિંગ લેપ્રોસ્કોપિકલી (નાના ચીરા દ્વારા) કરી શકાય છે.

6. નિષ્કર્ષ (Conclusion)

ડાયસ્ટેસિસ રેક્ટી એ એક સામાન્ય પરંતુ સારવાર કરી શકાય તેવી સ્થિતિ છે જે માત્ર દેખાવ કરતાં વધુ અસર કરે છે; તે મુખ્ય સ્થિરતા, મુદ્રા અને પેલ્વિક ફ્લોર કાર્યને અસર કરે છે.

DR ના નિદાન પછી, તાત્કાલિક ક્રન્ચ (Crunches) અને સિટ-અપ્સ (Sit-ups) જેવી કસરતો ટાળવી મહત્વપૂર્ણ છે. પેલ્વિક ફ્લોર ફિઝિકલ થેરાપિસ્ટ સાથે પરામર્શ કરવો અને ટ્રાન્સવર્સસ એબ્ડોમિનિસ સ્નાયુઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતી કસરતો દ્વારા ઉપચાર શરૂ કરવો, એ કાર્યાત્મક સુધારો મેળવવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે.

જો તમને ગર્ભાવસ્થા પહેલાં, દરમિયાન અથવા પછી DR ની શંકા હોય, તો યોગ્ય માર્ગદર્શન માટે નિષ્ણાત ડૉક્ટર અથવા ફિઝિયોથેરાપિસ્ટનો સંપર્ક કરો.