પરિચય
ટેનિસ એલ્બો, જેને તબીબી ભાષામાં લેટરલ એપિકોન્ડિલાઇટિસ (Lateral Epicondylitis) કહેવામાં આવે છે, તે કોણીની બહારની બાજુએ થતો એક સામાન્ય અને ઘણીવાર પીડાદાયક વિકાર છે. તેના નામથી વિપરીત, આ સ્થિતિ માત્ર ટેનિસ ખેલાડીઓને જ નહીં, પરંતુ તેવા કોઈપણ વ્યક્તિને અસર કરી શકે છે જેઓ વારંવાર તેમના હાથ અને કાંડાનો પુનરાવર્તિત ઉપયોગ કરે છે. આ એક એવી ઈજા છે જે હાથના સ્નાયુઓને કોણીના હાડકા સાથે જોડતા કંડરા (tendons) ને અસર કરે છે.
આ લેખમાં, અમે ટેનિસ એલ્બોની વ્યાખ્યા, કારણો, લક્ષણો, નિદાન, સારવારના વિકલ્પો અને નિવારણની પદ્ધતિઓ વિશે ૧૨૦૦ થી ૧૫૦૦ શબ્દોમાં વિગતવાર માહિતી આપીશું.
ટેનિસ એલ્બો (Lateral Epicondylitis) શું છે?
લેટરલ એપિકોન્ડિલાઇટિસ એ એક ડિજનરેટિવ સ્થિતિ છે, જે સામાન્ય રીતે કોણીના સાંધાની બહારની બાજુએ આવેલ હાડકાના પ્રોટ્રુઝન (ઉભાર) જેને લેટરલ એપિકોન્ડાઇલ કહેવામાં આવે છે, તેની આસપાસના કંડરાઓમાં સૂક્ષ્મ ફાટ (micro-tears) અને બળતરાને કારણે થાય છે.
કોણીની બહારની બાજુએ મુખ્યત્વે એક્સટેન્સર કાર્પી રેડિઆલિસ બ્રેવિસ (Extensor Carpi Radialis Brevis - ECRB) નામનો કંડરા જોડાયેલો હોય છે. આ કંડરા કાંડાને પાછળની તરફ વાળવામાં (ડોરસિફ્લેક્શન) અને આંગળીઓને સીધી રાખવામાં મદદ કરે છે. ટેનિસ એલ્બોમાં, કાંડા અને આંગળીઓના પુનરાવર્તિત અથવા વધારે પડતા ઉપયોગને કારણે આ ECRB કંડરા પર સતત તાણ આવે છે, જેનાથી તેમાં નાના-નાના ઘાવ થાય છે અને સમય જતાં તે બળતરા (inflammation) અને દુખાવા તરફ દોરી જાય છે.
વૈજ્ઞાનિક રીતે, આ સ્થિતિને હવે 'એલ્બો ટેન્ડિનોસિસ' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, કારણ કે લાંબા ગાળાની પરિસ્થિતિઓમાં, બળતરા (આઇટીસ) કરતાં કંડરાનું ડિજનરેશન (ઓસિસ) વધુ પ્રબળ હોય છે.
ટેનિસ એલ્બોના મુખ્ય કારણો
ટેનિસ એલ્બો સામાન્ય રીતે એક જ ક્રિયાનું વારંવાર પુનરાવર્તન થવાથી થાય છે, જે કંડરાઓ પર અતિશય તાણ લાવે છે. આના મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:
૧. રમતગમત સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓ
ટેનિસ: આ નામ પડવાનું મુખ્ય કારણ ટેનિસ છે. ખાસ કરીને ખરાબ બેકહેન્ડ ટેકનિક, જૂના કે ભારે રેકેટનો ઉપયોગ, અથવા ભીના બોલથી રમવાથી ECRB કંડરા પર અતિશય તાણ આવે છે.
અન્ય રેકેટ સ્પોર્ટ્સ: બેડમિન્ટન, સ્ક્વોશ.
ફેંકવાની પ્રવૃત્તિઓ: જેવી કે જેવલિન થ્રો.
૨. વ્યવસાય અને નોકરીઓ
ઘણા વ્યવસાયોમાં પુનરાવર્તિત હિલચાલ અથવા ભારે ઉપાડનો સમાવેશ થાય છે જે ટેનિસ એલ્બોનું જોખમ વધારે છે.
પ્લમ્બર્સ અને સુથાર: સાધનોનો વારંવાર ઉપયોગ કરવો.
પેઇન્ટર્સ: બ્રશ અથવા રોલરનો લાંબા સમય સુધી ઉપયોગ.
રસોઈયા અને કસાઈ: છરીનો પુનરાવર્તિત ઉપયોગ.
મિકેનિક્સ: રેન્ચ અને સ્ક્રુડ્રાઇવર્સનો ઉપયોગ.
ઓફિસ કામદારો: કોમ્પ્યુટર માઉસનો અયોગ્ય મુદ્રામાં (Improper Posture) લાંબા સમય સુધી ઉપયોગ.
૩. અન્ય જોખમી પરિબળો
વય: આ સ્થિતિ સામાન્ય રીતે ૩૦ થી ૫૦ વર્ષની વયના લોકોમાં વધુ જોવા મળે છે.
અયોગ્ય તકનીક: કોઈપણ પ્રવૃત્તિમાં અયોગ્ય તકનીક અથવા મુદ્રા.
સ્નાયુઓની નબળાઈ: હાથ અને ખભાના સ્નાયુઓની નબળાઈ.
ટેનિસ એલ્બોના લક્ષણો (Symptoms)
ટેનિસ એલ્બોના લક્ષણો ધીમે ધીમે વિકસે છે અને સમય જતાં વધુ ગંભીર બને છે.
મુખ્ય લક્ષણ: કોણીની બહારની બાજુએ દુખાવો
સ્થાન: દુખાવો સામાન્ય રીતે કોણીના બહારના ભાગમાં, લેટરલ એપિકોન્ડાઇલ પર કેન્દ્રિત હોય છે.
પ્રકૃતિ: તે શરૂઆતમાં હળવો હોઈ શકે છે પરંતુ સમય જતાં તે એટલો તીવ્ર બની જાય છે કે રાત્રે ઊંઘ પણ હરામ કરી દે છે.
સ્પર્શ: અસરગ્રસ્ત વિસ્તાર સ્પર્શ કરવાથી ખૂબ જ સંવેદનશીલ અને પીડાદાયક લાગે છે.
પીડામાં વધારો થતી પ્રવૃત્તિઓ
નીચેની ક્રિયાઓ દરમિયાન દુખાવો વધી જાય છે:
હાથ મિલાવવો.
કોફીનો કપ ઉઠાવવો.
દરવાજાનો હેન્ડલ ફેરવવો.
કોઈ વસ્તુ પકડવી (ખાસ કરીને હથેળી નીચે રાખીને).
કાંડાને પાછળની તરફ વાળવું.
સ્ક્રુડ્રાઇવરનો ઉપયોગ કરવો.
અન્ય લક્ષણો
પકડવાની શક્તિમાં ઘટાડો (Weak Grip): વસ્તુઓ પકડવામાં મુશ્કેલી પડે છે.
પીડા ફેલાવવી (Radiating Pain): દુખાવો કોણીથી લઈને હાથની નીચેની બાજુ (ફોરઆર્મ) સુધી ફેલાઈ શકે છે.
સવારની જડતા: સવારે ઉઠતા કોણીમાં જડતા અનુભવાય છે.
નિદાન પ્રક્રિયા (Diagnosis)
ટેનિસ એલ્બોનું નિદાન મુખ્યત્વે દર્દીના તબીબી ઇતિહાસ, લક્ષણો અને શારીરિક તપાસના આધારે કરવામાં આવે છે.
૧. તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસ
ડૉક્ટર દર્દીના વ્યવસાય, રમતગમતની પ્રવૃત્તિઓ અને દુખાવાની શરૂઆત વિશે પૂછપરછ કરશે. શારીરિક તપાસમાં નીચેના પરીક્ષણોનો સમાવેશ થાય છે:
સ્પર્શ દ્વારા મૂલ્યાંકન (Palpation): ડૉક્ટર કોણીના લેટરલ એપિકોન્ડાઇલ પર દબાવીને પીડાનું ચોક્કસ સ્થાન નક્કી કરશે.
રેઝિસ્ટન્સ ટેસ્ટ (Resistance Test): દર્દીને કાંડાને પાછળની તરફ વાળવાનું કહેવામાં આવે છે જ્યારે ડૉક્ટર પ્રતિકાર લાગુ કરે છે. જો આનાથી કોણીમાં દુખાવો થાય, તો તે ટેનિસ એલ્બો સૂચવે છે.
કોઝેન ટેસ્ટ (Cozen's Test): ડૉક્ટર દર્દીના હાથને મુઠ્ઠી વાળીને, કાંડાને પાછળની તરફ વાળવાનું કહે છે અને કોણીને સીધી રાખવાનું કહે છે. જ્યારે ડૉક્ટર પ્રતિકાર આપે છે, ત્યારે જો પીડા થાય તો તે પોઝિટિવ ગણાય છે.
૨. ઇમેજિંગ પરીક્ષણો (Imaging Tests)
મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં ઇમેજિંગની જરૂર પડતી નથી, પરંતુ અન્ય સંભવિત કારણોને નકારી કાઢવા માટે તેનો ઉપયોગ થઈ શકે છે.
એક્સ-રે (X-ray): એક્સ-રે હાડકાની સમસ્યાઓ, જેમ કે સંધિવા (આર્થ્રાઇટિસ) અથવા ફ્રેક્ચરને નકારી કાઢવામાં મદદ કરે છે. જો કંડરામાં કેલ્સિફિકેશન (ચૂનાનું જમાવ થવું) હોય, તો તે પણ જોવા મળી શકે છે.
અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound): આ પરીક્ષણ કંડરાની સ્થિતિ, સોજો અને આંસુની માત્રાનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે ખૂબ ઉપયોગી છે.
એમઆરઆઈ (MRI): જો નિદાન અસ્પષ્ટ હોય અથવા અન્ય કોઈ ગંભીર સમસ્યા શંકાસ્પદ હોય, તો MRI કંડરા અને અન્ય નરમ પેશીઓની વિગતવાર છબીઓ પ્રદાન કરી શકે છે.
ટેનિસ એલ્બોની સારવારના વિકલ્પો (Treatment Options)
ટેનિસ એલ્બોની સારવારમાં સામાન્ય રીતે નોન-સર્જિકલ (બિન-શસ્ત્રક્રિયા) પદ્ધતિઓનો સમાવેશ થાય છે. ૮૦% થી ૯૫% કેસોમાં બિન-શસ્ત્રક્રિયાની સારવાર અસરકારક હોય છે.
A. નોન-સર્જિકલ સારવાર
૧. આરામ (Rest) અને પ્રવૃત્તિમાં ફેરફાર
આરામ: પીડા પેદા કરતી પ્રવૃત્તિઓથી દૂર રહેવું એ પ્રથમ અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.
મોડિફિકેશન: પ્રવૃત્તિઓ કરવાની રીતમાં ફેરફાર કરવો. દા.ત. ટેનિસમાં બેકહેન્ડની પકડ બદલવી અથવા વજન ઘટાડવું.
૨. દવાઓ
NSAIDs (Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs): આઇબુપ્રોફેન અથવા નેપ્રોક્સેન જેવી દવાઓ પીડા અને બળતરા ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. (ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ લેવી)
૩. શારીરિક ઉપચાર (Physical Therapy - ફિઝિયોથેરાપી)
ફિઝિયોથેરાપી એ સારવારનો પાયાનો ભાગ છે.
સ્ટ્રેચિંગ કસરતો: કંડરામાં લવચીકતા સુધારવા માટે.
મજબૂતીકરણ કસરતો (Strengthening Exercises): કાંડા અને હાથના સ્નાયુઓને ધીમે ધીમે મજબૂત કરવા માટે. ખાસ કરીને એસેન્ટ્રિક કસરતો (Eccentric Exercises) ફાયદાકારક છે.
મસાજ અને આઇસ પેક (Massages & Ice Packs): પીડાદાયક વિસ્તાર પર નિયમિતપણે બરફ લગાવવાથી સોજો અને દુખાવો ઓછો થાય છે.
૪. કૌંસ/પટ્ટા (Bracing)
કાઉન્ટરફોર્સ બ્રેસ (Counterforce Brace): આ પટ્ટો કોણીની નીચે બાંધવામાં આવે છે અને તે સ્નાયુઓ પરના તાણને ઘટાડીને લેટરલ એપિકોન્ડાઇલ પરના ખેંચાણને ઓછું કરે છે.
૫. ઇન્જેક્શન
કોર્ટીકોસ્ટેરોઇડ ઇન્જેક્શન (Corticosteroid Injections): આ ઇન્જેક્શન પીડામાં ટૂંકા ગાળાનો રાહત આપી શકે છે, પરંતુ તેના લાંબા ગાળાના ઉપયોગથી કંડરા નબળો પડી શકે છે.
પીઆરપી (PRP - Platelet-Rich Plasma) ઇન્જેક્શન: દર્દીના પોતાના લોહીમાંથી પ્લેટલેટ્સને કેન્દ્રિત કરીને ઇજાગ્રસ્ત કંડરામાં ઇન્જેક્ટ કરવામાં આવે છે. પ્લેટલેટ્સમાં વૃદ્ધિ પરિબળો (growth factors) હોય છે જે કંડરાના સમારકામને પ્રોત્સાહિત કરે છે.
૬. અન્ય ઉપચાર
શોક વેવ થેરાપી (Extracorporeal Shock Wave Therapy - ESWT): આમાં પીડાદાયક વિસ્તારમાં ઉચ્ચ ઊર્જાના ધ્વનિ તરંગો મોકલવામાં આવે છે, જે ઉપચાર પ્રક્રિયાને ઉત્તેજીત કરે છે.
B. સર્જિકલ સારવાર (Surgery)
જો બિન-શસ્ત્રક્રિયા સારવાર ૬ થી ૧૨ મહિના પછી પણ પીડામાં રાહત ન આપે, તો ડૉક્ટર સર્જરીની ભલામણ કરી શકે છે. સર્જરીનો હેતુ ક્ષતિગ્રસ્ત કંડરાના પેશીઓને દૂર કરવાનો અને કોણીના દુખાવાને દૂર કરવાનો છે.
ઓપન સર્જરી (Open Surgery): કોણી પર એક ચીરો (incision) મૂકીને ક્ષતિગ્રસ્ત ECRB કંડરાના ભાગને દૂર કરવામાં આવે છે અને કંડરાને હાડકા સાથે પુનઃજોડવામાં આવે છે.
આર્થ્રોસ્કોપિક સર્જરી (Arthroscopic Surgery): આ ઓછા આક્રમક (minimally invasive) પ્રક્રિયામાં નાના છિદ્રો દ્વારા કેમેરા અને સાધનોનો ઉપયોગ કરીને સર્જરી કરવામાં આવે છે. બંને પ્રક્રિયાઓમાં પુનઃપ્રાપ્તિ માટે ફિઝિયોથેરાપી જરૂરી છે.
ટેનિસ એલ્બોનું નિવારણ (Prevention)
ટેનિસ એલ્બોના જોખમને ઘટાડવા માટે નીચેના પગલાં લેવા જોઈએ:
૧. મજબૂતીકરણ અને સ્ટ્રેચિંગ
ફોરઆર્મ મજબૂતીકરણ: નિયમિતપણે કાંડા અને ફોરઆર્મના સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવવાની કસરતો કરવી.
સ્ટ્રેચિંગ: પ્રવૃત્તિ પહેલાં અને પછી ફોરઆર્મને સારી રીતે સ્ટ્રેચ કરવું.
૨. યોગ્ય તકનીકનો ઉપયોગ
રમતગમત: ટેનિસ જેવી રમતોમાં યોગ્ય તકનીક શીખવા માટે કોચની સલાહ લેવી.
સાધનો: યોગ્ય સાધનોનો ઉપયોગ કરવો. દા.ત. યોગ્ય કદનું રેકેટ અથવા એર્ગોનોમિક સાધનો.
૩. એર્ગોનોમિક્સ (Ergonomics)
ઓફિસ સેટઅપ: કોમ્પ્યુટર પર કામ કરતી વખતે કીબોર્ડ અને માઉસની સ્થિતિ એવી રીતે સેટ કરો કે તમારું કાંડું સીધું રહે અને કોણી ૯૦ ડિગ્રીના ખૂણા પર વળેલી હોય.
નિયમિત વિરામ: પુનરાવર્તિત હિલચાલમાં લાંબા સમય સુધી સામેલ ન થવું. નિયમિત વિરામ લેવો અને હાથના સ્નાયુઓને આરામ આપવો.
નિષ્કર્ષ
ટેનિસ એલ્બો (લેટરલ એપિકોન્ડિલાઇટિસ) એ એક પીડાદાયક સ્થિતિ હોવા છતાં, તે સામાન્ય રીતે યોગ્ય આરામ, ફિઝિયોથેરાપી અને પ્રવૃત્તિમાં ફેરફાર દ્વારા સફળતાપૂર્વક મેનેજ કરી શકાય છે. જો તમને લાંબા સમયથી કોણીમાં દુખાવો થતો હોય, તો યોગ્ય નિદાન અને વ્યક્તિગત સારવાર યોજના માટે ડૉક્ટર અથવા ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ લેવી મહત્ત્વપૂર્ણ છે. નિવારક પગલાં અપનાવીને અને પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યે સભાન રહીને, તમે આ પીડાદાયક સ્થિતિના જોખમને નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડી શકો છો.
No comments:
Post a Comment